JOAQUÍN VAAMONDE CORNIDE

Do mesmo xeito que os fogos artificiais, a figura do pintor Joaquín Vaamonde foi tan brillante como breve. Este artista galego acadou en moi pouco tempo fama e recoñecemento, pero a tuberculose encargouse de tronzar un camiño apenas comezado. A facer balance da súa vida e, sobre todo, da súa obra está dedicado o libro de Perfecto Ramos Rodríguez Joaquín Vaamonde Cornide. Un pintor galego con éxito internacional a finais do século XIX, publicado pola editora Aira.

Joaquín Vaamonde naceu na Coruña en 1871. Como artista encadrouse dentro da coñecida como Xeración Doente, xunto con outros pintores como Ovidio Murguía ou Ramón Parada Justel, igualmente falecidos na flor da mocidade. Formouse na Escola de Belas Artes da súa cidade natal, tendo como mestre a Isidoro Brocos, quen sería tamén no futuro o seu confidente epistolar.

Con tan só dezaseis anos Joaquín Vaamonde seguiu o mesmo camiño que moitos mozos galegos do seu tempo: a emigración. En efecto, foi en Bos Aires onde comezou o seu traballo como retratista que tanta fama lle daría, e tamén onde continuou a súa formación xunto a outros artistas, entre os que destacou José Bouchet, que o iniciaron na técnica do pastel, da cal Vaamonde foi un recoñecido especialista. Mais, sen dúbida, o verdadeiro punto de inflexión da súa época americana foi o contacto co avogado, e destacado membro da colectividade española na Arxentina, Rafael Calzada, artífice do éxito inmediato do noso pintor na Arxentina. Mais a súa relación con Calzada non so foi determinante para o seu éxito en Bos Aires, senón tamén no Paraguai. O 26 de decembro de 1891 Calzada casou coa filla do Presidente da República do Paraguai, entre as persoas que o acompañaron a Asunción estivo Vaamonde, que axiña comezou a traballar para o máis selecto da sociedade, acadando en pouco tempo grande éxito. Tal foi o recoñecemento acadado polo pintor que mesmo parece que traballou na decoración do pazo presidencial. Toda esta bagaxe traduciuse en moitas oportunidades de traballo ao seu regreso a Bos Aires. A maiores da súa ocupación como retratista, Vaamonde foi ilustrador de destacadas publicacións, tales como a Revue Illustrée du Río de la Plata, deseñou a cabeceira de El Eco de Galicia e mesmo foi o autor das ilustracións dun libro do seu patrocinador Rafael Calzada.

Agora ben, o éxito acadado por Vaamonde como retratista, sobre todo coa técnica do pastel, non enchía as súas arelas artísticas. Tal e como sinala o autor deste libro: “Os mestres de quen quería aprender, encadrados maioritariamente no movemento impresionista, estaban en Europa. Quería deixar atrás os retratos de belezas baleiras e a técnica do pastel que o lanzaran á fama e que tan ben dominada” (p. 69). Esta desafección artística, que estivo presente ao longo da breve vida do artista, foi a causa do seu retorno a Galiza. Porén, a mesma dinámica do Río da Prata non tardaría en reproducirse tras o seu regreso. O papel xogado por Rafael Calzada en Bos Aires vaino xogar agora Emilia Pardo Bazán, cuxo retrato realizou Vaamonde ao pouco de chegar. Esta pintura, exposta pola escritora na súa casa madrileña, non tardou en ser coñecida pola alta sociedade da capital de España, que con présa encheu de encargas o noso protagonista. Foi un éxito inmediato, que non tardou en estender a súa fama a París, Londres ou Nova York, na capital británica e na francesa chegou a realizar estadías Vaamonde, recollendo tamén numerosos pedidos.

En 1899 Vaamonde decidiu romper coa súa vida de retratista, para trasladarse a París na procura do seu ideal artístico. Non obstante, non tardou en aparecer a enfermidade que axiña o levaría á morte. Este pintor faleceu na granxa de Meirás o 19 de agosto de 1900. Se ben é certo que Emilia Pardo Bazán está na orixe do seu éxito en Europa, o autor deste libro infórmanos que tamén a ela se deben algunhas imprecisións sobre a vida de Vaamonde, tales como que regresou de América polo seu fracaso artístico, unha imaxe cuestionábel do pintor que Pardo Bazán trasladaría á súa novela La Quimera, que ten a Vaamonde como un dos protagonistas.

Neste libro achamos un acertado resumo da vida persoal e artística de Joaquín Vaamonde Cornide, mais a obra ten unha ambición maior. En efecto, na parte dos anexos, que representan a metade das páxinas do libro, inclúese un preciso catálogo das obras deste pintor, un traballo de compilación froito das intensas pescudas de Perfecto Ramos. No primeiro anexo reprodúcense os seus traballos para a Revue Illustrée du Río de la Plata, tanto na ilustración de capas como deseños interiores. No anexo dous xúntanse as ilustracións para a Revista Sub-Americana, en concreto os debuxos realizados para un artigo de Silveiro Domínguez sobre enfermidades contaxiosas. Finamente, no terceiro anexo podemos ver as ilustracións elaboradas por Vaamonde para o libro Narraciones, do seu mentor Rafael Calzada, obra que non se publicou até 1914. Saudamos, pois, unha obra tan ben documentada que, sen dúbida, contribuirá a un maior coñecemento da vida e da obra deste importante artista galego.

Joaquín Vaamonde Cornide. Un pintor galego con éxito internacional a finais do século XIX
Perfecto Ramos Rodríguez
Aira, Allariz, 2023, 156 páxinas

Comentario publicado en Murguía, Revista Galega de Historia, nº 48/49, xullo-decembro de 2023 a xaneiro-xuño de 2024, p. 216-218

HOMENAXES AO MESTRE

O feliz costume de dedicar un libro de homenaxe, ao chegar a hora da xubilación da docencia universitaria, tamén se cumpriu con Ramón Villares (Xermade, 1951). En efecto, desta volta son os seus discípulos, as persoas a quen Villares dirixiu as teses de doutoramento, os que asinan un libro colectivo que vén de publicar Xerais: Á volta do tempo. Estudos de Historia Contemporánea. Facemos un repaso de todas estas achegas, agrupándoas tematicamente, xa que no volume dispóñense por orde alfabética.

A trama civil do golpe de Estado de xullo de 1936, sobre todo aquela non militante en partidos da ultradereita, é un dos aspectos máis descoñecidos na investigación sobre a guerra civil. Aurora Artiaga no seu estudo achégase ao caso particular de Wenceslao González Garra, cuxa relación co xeneral Mola foi determinante para a organización e desenvolvemento da insurrección, sendo tamén de axuda o inmenso capital relacional de González Garra, tecido ao longo de moitos anos de home de negocios.

A xestión das políticas da memoria por parte do franquismo é analizada por José María Cardesín na súa achega. O autor emprega as imaxes xeradas polo franquismo para lexitimar o seu réxime; con exemplos paradigmáticos como a análise do antigo Museo do Exército, a análise de cadros como Motín no Acoirazado España ou as ilustracións da obra Historia de la Cruzada Española, de Joaquín Arrarás. Cardesín emprega o método iconográfico, desenvolvido polo historiador da arte Panofsky, como método de análise.

Na súa achega Luís Domínguez Castro pescuda as raíces da recepción do federalismo europeo na Galiza dos anos cincuenta do século XX. Fronte á idea do federalismo europeísta promovidas desde o exilio, no interior tratábase de apostar por un europeísmo de raíz católica, sería neste eido onde destacou a figura de José Miguel de Azaola, cuxa actuación tivo eco en Galiza a través da súa correspondencia con sobranceiros galeguistas: Celso Collazo Lamas, Xaime Isla Couto, Valentín Paz Andrade ou, sobre todo, Ramón Lugrís, a quen Azaola enviou moitos materiais, que están na orixe da difusión do federalismo europeo en Galiza.

No seu traballo Eduardo Rico Boquete estuda as consecuencias inmediatas da construción do encoro das Conchas, na Baixa Limia, nos anos corenta, particularmente para os propietarios dos predios asolagados. O autor constata os prexuízos para os propietarios, cuns prezos moi por debaixo do seu valor, ademais de atentar directamente contra os seus medios de vida. Fenosa, a concesionaria, non dubidou en recorrer a prácticas ilícitas para acadar os seus obxectivos, contando ademais coa conivencia das autoridades locais. O estudo de Rico Boquete ten o valor de amosar luz sobre os comezos dunha conflitividade, que logo se estendería a outras centrais hidroeléctricas galegas.

Xesús Balboa achégase á problemática dos montes veciñais a través do exemplo dun preito actual entre dúas comunidades do Porriño. No seu texto, ademais das reflexións sobre a evolución histórica dos montes en man común, hai unha reivindicación do papel dos historiadores e da súa capacidade para ditaminar neste tipo de preitos.

A folga das leiteiras, no Ferrol de 1910, sérvelle a Lourenzo Fernández Prieto para rescatar a importancia do agrarismo: “...motriz e expresión dun tempo de democratización e de construción dunha sociedade civil plural no mundo rural galego fundada sobre a asociación voluntaria e comunitaria” (209). Os eixos do seu traballo son: a presenza da muller na mobilización campesiña, as dinámicas mundo rural / mundo urbano e as relacións entre o movemento obreiro e as organizacións campesiñas.

O traballo de Rafael Vallejo achéganos ás pioneiras investigacións de Ramón Villares, no que toca aos estudos sobre a desamortización en Galiza. En efecto, a publicación en 1982 do libro La propiedad de la tierra en Galicia 1500-1936 iniciou unha etapa decisiva para o avance da historia agraria galega, sobre todo na pescuda da desamortización como orixe das mudanzas do réxime de propiedade en Galiza. As investigacións de Villares, como tamén as dos seus discípulos, amosaron que a desamortización non provocou unha reforma agraria: en Galiza non se venderon terras, senón os dereitos á percepción de rendas. Na súa achega Rafael Vallejo tenta aproximar, en termos de superficie, o que supuxo a liberación de bens e a liberación ou supresión de rendas provocadas polas desamortizacións.

A adaptación das monarquías ás novas formas políticas liberais, no século XIX, é o principal obxecto de pescuda de Margarita Barral. O xeito de achegarse a este tema é mediante as visitas que os distintos monarcas realizaron a distintos puntos de España. Así, conclúe esta historiadora, a partir do século XIX hai máis unha nacionalización da monarquía, que unha monarquización da nación.

Alberte Martínez-López achega un estudo sobre os capitais británicos no ferrocarril galego, co exemplo significativo da liña Compostela – O Carril, e a súa posterior prolongación até Pontevedra (1873-1928). Esta compañía, malia posuír unha ampla maioría de capital británico, tiña un gran número de accionistas galegos, destacando neste senso os capitais procedentes da emigración en Cuba. O autor destaca que a liña foi sobre todo rendíbel na época da súa construción, existindo importantes problemas económicos na súa xestión posterior.

Finalmente, o traballo de Concha Varela Orol é un resumo do sobranceiro labor científico e cultural de Juan Cuveiro Piñol (1821-1906), pondo o acento no seu papel como comerciante de libros, unha máis das súas moitas actividades. Unha visión polo miúdo aos catálogos da libraría de Cuveiro Piñol en Pontevedra, con especial atención aos libros de historia. A investigación permite tamén coñecer o negocio do comercio de libros no século XIX, así como as principais modas literarias desta época.

En resumo, xúntanse neste libro temas e motivos da Historia de Galiza obxecto de investigación por Ramón Villares e polos seus discípulos. Unha merecida homenaxe a quen agora pon o ramo á súa carreira universitaria, ben no campo docente, pois no investigador aínda son moitas as páxinas que lle quedan por escribir a Ramón Villares.

Recensión publicada na revista Grial, nº 233, xaneiro-marzo de 2022, p. 113-114.

Á volta do tempo. estudos de Historia Contemporánea
Aurora Artiaga Rego, Xesús L. Balboa López, Lourenzo Fernández Prieto e Eduardo Rico Boquete (eds.)
Edicións Xerais de Galicia, 2021, 380 páxinas

CELEBRARMOS A FESTA. UNHA MENSAXE OPTIMISTA

Veciños e veciñas:

Despois de dous anos volvemos celebrar o noso Mercado de Primavera por todo o alto. Por fin! Comeza hoxe o XVI Mercado de Primavera que ha de encher de festa e ledicia a capital do noso Val. A maldita Covid-19 obrigou a suspender unha festividade, que xa atopou o seu lugar no calendario festivo do noso Consello. Debemos, xa que logo, felicitármonos por recuperar na súa plenitude o Mercado de Primavera.

Por este motivo, porque nos facía falta esta festividade, este pregón quere ser unha reivindicación da festa. Da necesidade que temos as persoas dese lecer compartido que chamamos festa. A pandemia obrigounos a pecharnos en nós mesmos e agora, pouco a pouco e co sentidiño debido, recuperamos a festa en común, xunto con amigos e familiares aos que tanto botamos de menos. Velaquí, pois, unha mensaxe festiva e optimista.

Non obstante, os momentos duros que vivimos na actualidade xa existiron noutras épocas. E non sabedes vós o parecidos que foron aos tempos que nos tocou vivir! Por iso, imos facer unha breve excursión ao pasado, para comprobarmos como os nosos devanceiros, malia as adversidades que sufrían, souberon celebrar a festa. Tal e como imos celebrala nós neste Mercado de Primavera.

Imos retroceder no tempo 104 anos. Trasladámonos á Ferreira de 1918 para asistirmos ás festas desde ano. E imos facelo a través dos ollos dunha persoa de fóra do Val, porque sempre é boa unha ollada exterior, unha perspectiva diferente. En setembro de 1918 o escritor e xornalista Jaime Solá, director da revista Vida Gallega de Vigo, visitou O Valadouro convidado por Ramón Fernández Mato, unha figura do noso Concello que sempre levou o nome do Val polo mundo

As cousas eran, en principio, bastante diferentes naquel momento. Xa para comezar a viaxe entre Vigo e Ferreira eran 300 quilómetros e dous días enteiros: de Vigo en tren a Monforte, desde esta vila outra vez en tren a Lugo. Desde Lugo coche de liña até Mondoñedo, e desde aquí outra vez coche de liña até Ferreira. Chegáballe ben! Pero coñecer O Valadouro ben o valía. Ou non?

Pois claro que si! E moito máis se chegabas para as festas do 8 de setembro, como lle aconteceu a Jaime Solá. Serán os seus comentarios os que describan a festa no Valadouro. Esa festa que hoxe estamos a reivindicar. O amigo Solá viña coa intención de escribir unha crónica sobre o noso Concello, pero non o tivo doado. A festa chamaba por el, como chama agora por todos nós. Escoitade o que escribiu Solá: “Hace tres días que estoy en Ferreira y no he escrito todavía una cuartilla. ¿Por qué? Porque yo no escribo cuando estoy haciendo la digestión, y hace tres días que no hacemos otra cosa que comer y digerir”. Como vedes, daquela ao igual que hoxe, as enchentes eran propias das festas. Comer e comer como se non houbese mañá! Neste tema as cousas non cambiaron.

Xunto coa comida, a música é fundamental para calquera festexo. A música pode existir sen a festa. Mais, coñecedes algunha festa na que non haxa música? Pois na Ferreira de 1918 a música estaba moi presente, aínda que o tempo non acompañara. Volvemos escoitar a Jaime Solá: “Salimos a la calle. Ferreira está nubosa estos días. Hace frío. De cuando en cuando un aguacero sacude los techos de pizarra y un hálito del vendaval ulula al hilo de las casas. No obstante, la comisión de festejos realiza heroicamente su misión preminar (...) Y se nos dijo que van a venir ¡diez músicos! de Santa Marta de Ortigueira”.

A festa é o momento no que os que están fóra retornan. A festa xunta as familias, e só por iso merece ser celebrada. Tamén en 1918 os emigrantes, que daquela eran moitos máis ca hoxe, regresaban ao Val. E diso tamén nos fala Solá: “...por los caminos aldeanos iban llegando los americanos. El Valle de Oro tiene cerca de dos mil hijos en la emigración. De cuando en cuando vienen a visitarlo. Y los que no son de la misma villa, los que salieron de humildes chozas lugareñas, se proveen de unas flamantes botas y corredoira adelante acuden a Ferreira a distraer sus ocios. Viven en la fonda, pasean en la carretera -que es la grande y casi única vía de la población- y si son solteros, aunque no sean jóvenes, se procuran un querer”. Canto fixeron polo Valadouro os emigrantes, especialmente os nosos cubanos! Cantos cartiños mandaron! Tamén para as festas do oito, que pagaron varios anos. E canto festexaron eles na Habana, recreando as festas e romarías que celebraban nas parroquias do Val.

Daquela, ao igual que hoxe, exteriorizábase a festa mediante cantigas e coplas -os cantos de taberna, como os poderiamos denominar hoxe-. É tamén Solá deixou testemuño destas coplas, que eran amplamente reproducidas. Escoitade unha delas, que nos volve levar á emigración do Valadouro:

Dime cantinela

si vas a la Habana,

á recoger el salero

y la flor de la canela.

Tengo de ir á la Habana

aunque no traiga dinero

para que diga la gente

allí viene un habanero.

Como podedes ver, Ferreira e A Habana estaban daquela moito máis preto do que o están hoxe. As continuas saídas e chegadas dos emigrantes minguaban as distancias con América. Por aquel tempo, A Habana era unha parroquia máis do Valadouro, os que alí estaban tiñan noticias do que aquí pasaba e tamén en Ferreira se coñecía en detalle todo os que lles sucedía aos da Habana.

Como puidestes escoitar en 1918 celebraban a festa coas mesmas ansias que o imos facer nós. E non porque non tiveran problemas, que os tiñan, e moi parecidos aos nosos. Tamén había unha pandemia, daquela non era a Covid-19, era a gripe. Pero levou tamén moitísima xente, tanta que no mundo esta pandemia foi coñecida como a gripe española. E que dicir das guerras! Diso, infelizmente, sempre hai. En 1918 rematou a Primeira Guerra Mundial e en Marrocos seguían morrendo os soldados españois que non tiñan cartos para librar do servizo militar. Como vedes penurias sempre houbo, e sempre haberá. Mais a festa, aínda así, celebrábase. Tal e como imos celebrala nós. Porque o merecían e porque o merecemos. Por certo, os nosos devanceiros sufriron unha pandemia terríbel, e aínda así souberon superala e seguir adiante. Como faremos nós, porque a vida segue... coas súas complicacións, e tamén coas súas festas. Sairemos, sen máis. A pandemia non nos fará mellores -nin tampouco peores-. Só debemos esforzarnos en seguir sendo persoas... e en gozar das festas.

Non teñades medo de celebrar. As tristuras e as obrigas han seguir aí o luns que vén. A festa non as fará esmorecer, tan só esquecer brevemente. O Mercado de Primavera é a vosa festa. A festividade da que vós sodes as persoas protagonistas. Gozádeo! Porque o merecedes. Porque sen vós non habería festa. Oxalá teñades o mellor dos Mercados de Primavera! Iso si, que sexa un pouquiño menos bo que o do vindeiro ano, para que o amigo Pichín teña que seguir esforzándose. E oxalá, oxalá!, poidamos coincidir de novo o ano que vén, todos xuntos, neste Valadouro que tanto queremos.

Os meus saúdos para todos e todas.

Viva o Mercado de Primavera!

Viva O Valadouro!

OS IRMÁNS DE AMÉRICA

 A meu pai, Prudencio Viveiro Uz, que estudou e aprendeu nunha escola construída polos fillos do Valadouro na Habana.

En setembro de 1907 un grupo de emigrantes do Valadouro e de Alfoz na Habana crearon a sociedade El Valle de Oro. O obxectivo principal desta entidade era edificar escolas e mellorar a instrución nos concellos de Alfoz e O Valadouro. Entre 1921 e 1933 esta sociedade inaugurou catro edificios escolares, axudando tamén economicamente á construción doutras escolas e á dotación das mesmas. Non obstante, ademais do obxectivo escolar, outras foron as angueiras de El Valle de Oro: a mellora das igrexas e a axuda ao agro estiveron tamén entre as súas misións.

Este libro pretende seguir as pistas deste labor a través das pegadas que deixou na prensa. nas primeiras décadas do século XX a emigración formaba parte da paisaxe cotiá de Galiza. Porén, agás excepcións, a imaxe que chegou a nós da emigración é basicamente negativa. Neste traballo arredámonos desta percepción, para considerar a emigración galega (a través do caso do Valadouro) como un proceso histórico que achegou moitas oportunidades para Galiza, axudando á súa modernización e mesmo á súa construción nacional.

Pra ledicia de todos e pra enseño de moitos: a revista Nós perante o seu centenario

A revista Nós, xunto coa xeración que participou na súa elaboración, constitúe unha das cernas da cultura galega, un dos fitos fundamentais da reivindicación de Galiza como unha nación cultural que devece por construír unha nación política. Velaí a razón pola que Murguía, Revista Galega de Historia, quere traer o seu vindeiro centenario –unha conmemoración que celebraremos en 2020– ás súas páxinas. Do mesmo xeito que ocorreu coas Irmandades da Fala (1916) pretendemos incentivar a lembranza dos principais acontecementos que axudaron a reivindicar a cultura galega, e queremos facelo antes de que comecen os fastos conmemorativos, para reflexionar con vagar sobre estes importantes movementos culturais e políticos. Certamente, coinciden nestes anos a lembranza das Irmandades da Fala, da revista Nós e non falta moito para homenaxear como merecen ás persoas que fixeron posíbel o Seminario de Estudos Galegos (1923).

O primeiro número de Nós viu a luz en Ourense o 30 de outubro de 1920. Con periodicidade mensual, contou con dous importantes precedentes: por un lado, a revista La Centuria, promovida tamén en Ourense por Vicente Risco e Arturo Noguerol en 1917, aínda que non desde unha perspectiva galeguista; por outro lado, ás páxinas do suplemento Nós, publicado polo diario El Noroeste na Coruña en 1918. Os primeiros responsábeis de Nós foron: Vicente Risco, director; Arturo Noguerol, xerente; Xabier Prado “Lameiro”, redactor xefe; Xulio Gallego, secretario de redacción; e Ramón Cabanillas, Alfonso R. Castelao, Antón Losada Diéguez, Ramón Otero Pedrayo e Florentino López Cuevillas, redactores. O deseño gráfico da revista ao longo da súa historia sería obra de Castelao. A publicación levaba por subtítulo «Boletín Mensual da Cultura Galega», e declaraba ser o órgano da Sociedade Galega de Publicacións «Nós».

Os quince primeiros números da revista imprentáronse nos obradoiros do periódico La Región de Ourense (outubro de 1920 a xaneiro de 1923). Os números 16, 17 e 18 foron elaborados no prelo de Joaquín Poza Covas de Pontevedra. A revista interrómpese no número 18 por problemas económicos. Non sería até xullo de 1925 cando o editor Ánxel Casal, asentado na Coruña á fronte da Editorial Lar, recuperou a publicación. Desde entón, e até o número 87, Nós imprentouse na Coruña. Finalmente, cando Ánxel Casal decidiu en 1931 trasladar o seu negocio editorial a Santiago, a revista trasládase tamén con el, publicándose en Compostela até a súa desaparición co comezo da Guerra Civil en 1936 (desde o número 88 até o 139-144, que sería o derradeiro e non se chegou a distribuír). Cómpre dicir que, malia os variados lugares de impresión, a revista mantivo ao longo da súa existencia a cidade de Ourense como lugar de procedencia e sinatura.

A misión fundamental da revista Nós foi a modernización da cultura galega, facendo fincapé no propio, mais tamén abríndose ás culturas europeas do seu tempo, nomeadamente aquelas coas que se pretendía entroncar: Irlanda e Portugal. Así, os máis relevantes autores irlandeses ˗como William Butler Yeats ou James Joyce˗ ou portugueses ˗como Teixeira de Pascoaes˗ publicaron en galego nas páxinas de Nós. A revista contribuíu, deste xeito, ao coñecemento das últimas novidades culturais a nivel europeo.

O nacionalismo de Nós fai fincapé no propio, mais non só para consumo interno, senón para contribuír desde Galiza á cultura universal. Xa que logo, a revista recollía artigos de carácter científico, de diversas disciplinas, ademais de manter ao longo da súa historia a sección «Os homes, os feitos, as verbas», resumo da actualidade cultural do momento. Deste xeito, o galeguismo pasou a contar con outra publicación periódica. Se até daquela A Nosa Terra, voceiro das Irmandades da Fala, asumira o papel do xornalismo combativo, sería a revista Nós a que amosase unha fasquía máis científica e rigorosa.

* * *

PRIMEIRAS VERBAS[1]

Pra ledicia de todos e pra enseño de moitos, sai oxe Nós.

É a ansia qu’oxe sinte Galizia de vivir de novo, de voltar ó seu ser verdadeiro e inmorrente, a evidencia luminosa do mañán, o que nos fai sair. Temos unha fe cega, asoluta, inquebrantabel na vitalidade e no xenio da nósa Raza, e mais na eficacia do nóso esforzo pra levala ó acomprimento do seu fado grorioso. Oxe chegou á vida na nósa Terra, unha xeneración que se deprocatou do seu imperioso deber social de crearen para sempre a cultura galega. Endexamais foi meirande a nósa autividade creadora. Nós ven a recoller todos ises esforzos d’integración da Patrea galega no seu xa rico polimorfismo.

Os colaboradores de Nós poden ser o que lles pete: individualistas ou socialistas, pasatistas ou futuristas, intuicionistas ou racionalistas, naturalistas ou humanistas; pódense pór en calquera das posicións posibles respeito das catro antinomias da mente contemporánea; poden ser hastra clásicos, con tal de que poñan por riba o sentimento da Terra e da Raza, o desexo coleitivo de superación, a orgulosa satisfaición de seren galegos.

Nós ha ser un estudio piedoso e devoto, cheo de sinceridade de todol-os valores galegos: dos nósos valores tradicionás, e mais dos valores que cada día estanse creando na nósa Terra.

Nós ha ser a repersentación no mundo da persoalidade galega na sua ansia de s’afirmare como valor universal, autóctono, diferenciado, dentro ou fora da Terra.

Nós ha ser a afirmación pra sempre do verdadeiro ser de Galizia, do Enxebrismo, no que ela tén, debe e quere persistire. O Enxebrismo é a nósa orixinalidade específica, a nósa capacidá de creación, o nóso autóctono dinamismo mental.

Querendo suprimir entremediarios antr’o pensamento galego e o pensamento dos pobos cultos, Nós abre as súas páxinas a prestixiosas persoalidades estranxeiras que contan de nos honrar co’a sua colaboración e tamén ha informar ó púbrico galego do movemento das ideias no mundo civilizado.

Nada mais.

E, ós que s’asombren da nósa confianza, da nósa firme ledicia ó principiar un traballo rudo, hémoslle dicir que temol-a evidencia de sermol-os millores, os mais doados, os mais fortes; de que todal-as forzas do esprito están conosco, de que imos trunfar por sermos nós, por sermos galegos, e por seren o Tempo e o Mundo os que o piden…

Nós conta achar agarimo e xenerosa axuda en todol-os que sintan d’iste xeito.

A todol-os que nos lean.

SAÚDE E TERRA.

---

[1] Nós, nº 1, Ourense, 30 de outubro de 1920.

Murguía, Revista Galega de Historia, nº 39, xaneiro-xuño 2019, p. 33-37 (fragmento)

RETRATO DE FERNANDO VII

Acontece frecuentemente que tras a lectura dun ensaio histórico muda o noso xeito de ver unha época, un proceso ou unha figura protagonista. Rematar con falsos mitos e ofrecer novas e máis acaídas visións, baseadas sempre nunha documentación de primeira man, son os principais obxectivos da ciencia histórica. Non obstante, tamén adoita pasar que tras a finalización dunha investigación as hipóteses xerais, as visións comunmente aceptadas, vense corroboradas. Algo disto sucede tras a lectura da biografía do rei Fernando VII que vén de publicar o historiador Emilio La Parra, unha obra que foi galardoada co XXX Premio Comillas de Historia, Biografía e Memorias en 2018. Efectivamente, logo de ler este volume podemos reafirmarnos na catástrofe de persoa que foi este rei, da súa pésima actuación nos asuntos de Estado e na mala fama que xa tivo entre os seus contemporáneos. La Parra escribe unha sólida biografía, asentada na consulta de amplas fontes documentais e unha numerosa bibliografía, tanto de época como actual. Para alén das anécdotas, que dominan outros libros sobre este mesmo personaxe, este historiador emprega a figura histórica de Fernando VII para ofrecernos as chaves dunha época complexa: a transición do Antigo Réxime ao Estado constitucional. Empregar un persoeiro histórico como fío condutor para entender unha época sitúa a esta obra dentro dos modernos presupostos da biografía histórica.

Mais a historia de Fernando VII –como posteriormente a da súa filla e sucesora, a raíña Isabel II– é tamén a historia da deturpación dos ideais constitucionais: o fracaso dunha nova Administración racional e xeradora de benestar público. A transición cara ao Estado liberal en España –transición asentada sobre o pacto entre os reformistas do Absolutismo e o liberalismo moderado– colocou á Administración pública como botín das faccións políticas que en cada momento ocupaban o poder, facendo inoperante calquera posibilidade de alternancia no goberno do Estado. Estas débiles bases, configuradas xa na último período de reinado de Fernando VII, son as que explican o fracaso do Estado liberal e nacional español. Por outra parte, outro efecto deste particular vieiro cara ao constitucionalismo en España foi a imposibilidade de consolidar unha Administración civil, predominando os militares na salvagarda da orde pública e do mesmo Estado.

O rei Fernando VII perpetrou tres golpes de Estado. O primeiro deles en 1808, cando destronou ao seu pai Carlos IV. O segundo en maio de 1814, logo da súa volta de Francia, cando revogou a Constitución de 1812 e todo o edificio lexislativo das Cortes de Cádiz. O terceiro en xullo de 1822, cando tentou rematar pola forza coa Constitución e, aínda que desa vez fracasou, ao ano seguinte a invasión francesa dos Cen Mil Fillos de San Luís rematou por restauralo no poder absoluto. Coñécese, xa que logo, que os Borbóns teñen experiencia nisto de violentar as institucións constitucionais.

Nesas circunstancias Fernando VII necesitou contar cun amplo aparello represivo para librarse dos seus inimigos políticos, esencialmente os liberais, que teimaban en pór en vigor a Constitución de 1812. A partir de 1814 o rei valeuse da Inquisición para perseguir aos liberais. Ningunha outra institución da monarquía absoluta posuía a loxística e o aparello administrativo que a Inquisición. Deste xeito, de perseguir á disidencia relixiosa pasou a perseguir á disidencia política. De encarcerar e torturar a bruxas, protestantes e outras seitas, a Inquisición comezou a cazar liberais. E foron moi eficientes. Así nolo conta La Parra:

La Inquisición, en definitiva, se puso por completo al servicio del rey absoluto y es evidente que a éste no le preocupaba tanto la heterodoxia religiosa, ni siquiera la herejía, como la disidencia política, por más que en el discurso absolutista esta última se relacionara estrechamente con la religión. Lo que realmente importaba al rey era desbaratar las conjuras y los planes insurreccionales de los liberares. Al efecto le resultaba de gran utilidad la red informativa de la Inquisición, que si bien ya no era la de antaño, seguía sindo poderosa y la más eficaz a falta de una organización policial moderna, de la que Fernando VII no dispuso hasta después del Trienio (La Parra 2018: 297)

Non obstante, en 1823, ano no que se restaurou a monarquía absoluta por segunda vez, a Inquisición non vai ser restabelecida. Primeiro, porque as monarquías europeas que facilitaran a volta de Fernando VII como rei absoluto non estaban dispostas a permitir o regreso da Inquisición. Era esta unha institución como moi mala fama en todos os países europeos, países nos que comezaba a xerarse unha opinión pública quen de incidir sobre os gobernos. Cómpre dicir, por outra parte que esa mala fama mesmo pode chegar á actualidade, sendo Inquisición e España equiparábeis en termos históricos. Ora ben, naquel intre o rei tampouco estaba moi interesado en volver a pór en marcha a Inquisición, pois era unha institución moi poderosa dominada polos elementos máis ultras da sociedade, difícil de controlar e perigosa para o propio poder do rei. É dicir, o rei tiña medo non só do que lle viña pola esquerda, senón tamén daqueles que podían pasarlle pola dereita, e que cada vez se ían xuntando máis arredor de seu irmán Carlos (carlistas).

Agora, a cuestión era a seguinte: como levar adiante unha efectiva represión da disidencia política se non podemos contar xa coa Inquisición? Para todo hai solución. En xaneiro de 1824 Fernando VII creou a Policía, que desde aquel momento se había encargar de vixiar e reprimir tanto aos liberais coma aos ultrarrealistas. Xa que logo, o nacemento da Policía en España está estreitamente vinculado coa necesidade de reprimir a disidencia política, substituíndo á Inquisición nos mesmos obxectivos. Evidentemente, unha institución nacida con tales fins estaba destinada a perdurar, e máis en España.

Atopámonos, pois, diante dun documentado estudo biográfico do rei Fernando VII que é, asemade, unha análise polo miúdo da España que deixa atrás a idade moderna e comeza un novo xeito de entender a política. Nesta transición, que había de acadar as súas meirandes cotas nos comezos do reinado de Isabel II, destacou o continuísmo e o mantemento de vellos valores, situación que non foi allea ao propio xeito de actuar de Fernando VII. Foi, quizais, a primeira das transicións da España contemporánea, tan gatopardiana como as que virían despois.

Fernando VII. Un rey deseado y destestado

Emilio La Parra

Tusquest, Barcelona, 2018, 752 páxinas

Recensión publicada en Murguía, Revista Galega de Historia, nº 38, xullo-decembro de 2018.

NA PROCURA DOS REPRESORES

Nunha entrevista no xornal Sermos Galiza (330, 17/01/2019) a escritora Susana S. Aríns declaraba: «Tratei de fazer o que era quase um ato de justiça poética, sacar do anonimato ao tio Manuel, que é algo que boto muito de menos na literatura histórica sobre a guerra: não encontramos os sujeitos repressores, encontramos as vítimas, mas quase nunca se rompe o anonimato das pessoas que executaram a repressão. E penso que era necessário e que eram horas». En efecto, pondo o foco nas vítimas, a historiografía deixou nunha nebulosa aos represores, manténdoos no anonimato. A pesada lousa dos condicionantes da Transición. Porén, timidamente, van aparecendo obras de investigación histórica que tentan botar luz sobre quen eran os represores. Precisamente foi Sermos Galiza quen propiciou o volume colectivo Os nomes do terror (2017), que avanzaba na liña comentada. Vén de aparecer outra proposta colectiva, editada polos profesores da Universidade de Santiago de Compostela Lourenzo Fernández Prieto e Antonio Míguez Macho, que baixo o título de Golpistas e verdugos de 1936. Historia dun pasado incómodo, xunta varios traballos de investigación, a maior parte deles elaborados por xoves historiadores/as.

Os primeiros en sufrir a represión dos sublevados foron os militares que permaneceron fieis ao Goberno republicano. Xa que logo, por aí debe comezar o estudo dos represores. Os editores deste volume analizan o proceso que levou á morte de Antonio Azarola, contraalmirante da Armada e xefe do Arsenal de Ferrol. Efectivamente, a singularidade deste “xuízo” vén determinada polo seu carácter de pioneiro, de sentar as bases dos posteriores procesos por rebelión militar contra os valedores da causa republicana: «Pódese dicir que na causa de Azarola están inscritos e escritos os procesos e as condenas que sufriron centos de persoas nos meses seguintes...» (p. 60).

O traballo que asina Conchi López Sánchez procura identificar as actitudes sociais cara á violencia, definindo categorías a través do estudo de casos nos concellos de Betanzos, Bueu e Monforte de Lemos. Unha das conclusións máis relevantes deste traballo, polo que á celebración dos xuízos se refire, é a implicación na violencia que os verdugos procuraban nas testemuñas. As declaracións buscaban máis unha implicación social na violencia que dilucidar as causas.

A través do estudo do caso de Santiago de Compostela, Rafael García Ferreira advírtenos que os comportamento dos verdugos son complexos, e non se guían polo que a lóxica podería indicar. Así, se ben é certo que se actuou con rapidez contra os membros do Comité de Defensa da República, fusilados en decembro de 1936, o estudo da depuración dos empregados municipais indica que, mentres que os verdugos foron implacábeis nalgúns casos, noutros permitiron seguir nos seus postos a funcionarios con igual grao de “culpabilidade”. Outro tanto se pode deducir da análise dos empregados dos cárceres municipais, cuxa selección foi determinada pola experiencia dentro do sistema penal e non polo colaboracionismo na acción violenta.

Varias son as conclusións que cómpre subliñar do traballo de Xabier Buxeiro, que estuda aos represores no ámbito municipal de Ribadeo. En primeiro lugar, racha este investigador coa idea, comunmente aceptada, de que os paseos foron un tipo de violencia incontrolada. Polo contrario, vén demostrar que todos os paseados en Ribadeo foron sacados do depósito municipal, isto é, foron asasinados co consentimento das autoridades militares. En segundo lugar, como consecuencia do anterior, debe abrirse o abano dos represores: «...é preciso comezar a análise sinalando a responsabilidade das persoas encargadas dos citados cárceres, que lles abriron as portas aos asasinos» (p. 196). En terceiro lugar, foron as autoridades, sobre todo as militares, as principais responsábeis da represión, pode considerarse que a colaboración da xente corrente tivo unha importancia secundaria para a obtención de condenas nos procesos xudiciais abertos tras o golpe de Estado.

Aldara Cidrás realiza un estudo pormenorizado dos xuízos levados a cabo na cidade de Pontevedra. Como indica esta autora, estes procesos xudiciais foron unha parodia, cun resultado decidido de antemán, o que non quere dicir que os xuízos levados a cabo polos golpistas non tiveron unha funcionalidade. Así, cales eran os propósitos buscados cos procesos xudiciais? Para Cidrás eran basicamente tres: a lexitimación da nova orde golpista, a normalización da violencia e a inclusión de novos grupos sociais na maquinaria do terror. Este último é o que nos parece máis importante. Seguindo o ronsel do traballo xa mencionado de Conchi López, o caso de Pontevedra vén demostrar que coa participación nos xuízos os golpistas pretenderon facer partícipes da violencia social á amplas camadas sociais, é dicir, procuraron a construción dunha culpabilidade colectiva que, ao tempo que afirmase as súas posicións, tamén axudase a ocultalos e agochalos detrás da colectividade. Un sentimento de culpabilidade colectiva que non se restrinxiu só aos momentos posteriores ao golpe militar: «Moi ao contrario, este esténdese durante toda a ditadura, a transición e democracia (...) O seu maior éxito? A Lei de Amnistía de 1977» (p. 274).

A procura dos represores na fonte oral é a principal misión do traballo de Judith Carbajo. En efecto, até hai ben pouco os arquivos que recollían testemuños orais –Historga o principal deles– tan só foron empregados para o coñecemento das vítimas da represión. Unha nova lectura destas fontes, realizada por este investigadora, vén reafirmar as conclusións ás que chegan o resto dos participantes neste libro. Isto é: a responsabilidade final dos militares na represión, a consideración de parte dos represores (os perpetradores directos) como xentes de mala vida, situados á marxe da xustiza antes do Golpe militar ou as motivacións persoais nos executores da violencia, podendo sinalar nestes casos un liderado familiar na execución da represión.

O derradeiro traballo incluído neste libro é de especial interese, pois está dedicado a pescudar en que lugar quedaron os represores nos momentos iniciais de reivindicación das vítimas, é dicir, nos primeiros anos da Transición. A autora, Iria Morgade, sinala que o perdón e a ausencia de desexo de vinganza foron os trazos máis destacados das primeiras homenaxes dedicadas ás vítimas, situando aos represores nun anonimato colectivo. Paradoxalmente, o protagonismo das vítimas mantivo ocultos os nomes dos seus verdugos. Pregúntase esta investigadora por que mudou o paradigma, por que nos últimos anos si houbo un desexo de pór nome aos responsábeis da represión. A resposta está nos límites que os poderes políticos e xudiciais puxeron aos desexos de xustiza e reparación. Así, a promulgación da coñecida como Lei de Memoria Histórica en 2007 deu esperanzas aos familiares das vítimas nas súas xustas reivindicacións, «para finalmente distinguir no Estado español os resortes procedentes do franquismo que facían imposible o cumprimento das súas demandas» (p. 428). Foi por esa razón que os valedores do movemento memorialístico entenderon que, para unha axeitada atención ás vítimas, cumpría por fin sacar aos verdugos da escuridade onde permanecían.

Estamos, xa que logo, diante dun volume que pretende abrir novos vieiros, até o momento inexplorados, no estudo da Guerra Civil en Galiza. A maioría dos autores deste volume son historiadores e historiadoras novas que están comezando a súa xeira investigadora, polo que cómpre agardar que o monte que agora comeza a rozarse deixe paso a unha agra aberta, que poña os focos sobre os responsábeis de tanta morte e tanta dor. Para o cal, ademais da pericia investigadora, cómpre tamén unha gran dose de afouteza, tronzando vellas inercias impostas precisamente polos represores ocultos na néboa do tempo.

Golpistas e verdugos de 1936. Historia dun pasado incómodo

Lourenzo Fernández Prieto / Antonio Míguez Macho (Eds.)

Editorial Galaxia, 2018, 458 páxinas

Recensión publicada na revista Grial nº 221, xaneiro-marzo de 2019, p. 77-79