LEMBRANZA DE RAMÓN DE VALENZUELA

As vivencias de Ramón de Valenzuela Otero (Silleda, 1914 – Sanxenxo, 1980) tiveron fonda pegada na súa obra. Autor de dous romances que son hoxe testemuño da represión violenta que o franquismo exerceu sobre a poboación galega. Estudante en Santiago de Compostela, primeiro de Dereito e Filosofía e Letras e máis tarde en Maxisterio, axiña se había de vincular aos ambientes galeguistas; ademais de membro da sección de etnografía folclore do Seminario de Estudos Galegos foi afiliado ás Mocedades Galeguistas. A súa carreira literaria comezou cedo, pois nos anos 1934 e 1935 desenvolveu unha importante actividade como conta contos, ben en teatros, ben a través da radio, empregando o alcume de «Pepe dos Cestos». Obrigado a alistarse no exército rebelde, pasa logo ao bando leal combatendo no V Corpo do Exército Popular da República ao mando de Enrique Líster.

Coa derrota da República marcha a Francia, mais foi devolto ás autoridades franquistas polos nazis. Pasou por varios campos de traballo até que conseguiu saír en liberdade. Casou con María Vitoria Villaverde, filla do deputado republicano e membro do Consello de Galiza Elpidio Villaverde. En 1949, tras acadar o indulto definitivo, marcha á Arxentina, onde desenvolvería unha importante actividade cultural. Afiliado ao Partido Comunista, en 1966 regresou a España. Foi autor da peza teatral As bágoas do demo, posta en escena por Eduardo Blanco Amor en 1964. Tamén deu ao prelo o libro de relatos O Naranxo en 1974. Xa en 1980 publicou Era tempo de apandar, novela na que recreaba o seu paso polos campos de traballo franquistas.

En 1957 publicou en Bos Aires o seu romance Non agardei por ninguén, na Editorial Citania, a mesma onde Blanco Amor publicou A Esmorga. A cuberta da novela foi deseñada por Luís Seoane. Desta obra reproducimos dous fragmentos que nos amosan ben ás claras a violencia que o franquismo exerceu sobre Galiza.

* * *

Ramón de Valenzuela: Non agardei por ninguén, Vigo: Xerais, 1989.

Despois dun curto silencio, e xa en compaña de María que se nos achegou, o dono seguiu.

Nestes tempos cómpre tomar todas as precaucións, a aínda todas son poucas. Estas xentes non estiveron nunca en cousas de política, e mal poderán saber se a súa é boa ou ruín. Uns andaron co crego, e se o coñecen a vostede tomarano por un xudeu. Outros andaron contra do crego e tomarano como un comprometedor. Os que berraron hai un mes Viva Galicia co Estatuto, berran hoxe Arriba España cos cregos. E non pense que vai niso ruín intención nin espírito de traidoría. O que pasa é que para eles a cuestión non ten importancia e van con quen manda ou lles parece máis forte ou máis interesante. Eu mesmo doume conta do que isto é porque xa atopei dous mortos na estrada de Turces, e os dous parecían xente principal, e sei que a Garda Civil está xuntando mozos, os máis burros que atopa, e dálles pistolas e fusís.

A vella terciou na conversa, e cun nó na gorxa dixo:

−Don Gonzalo, aínda que os que están non teñan intención de o descubrir, pode ser que se lles escape unha verba.

−Non, meus amigos, xa sei que non debo quedarme nesta casa. Tencionaba de vir un intre a descansar, e vexo que se torceu o meu descanso.

−O descanso no, don Gonzalo. De aquí non se vai sen descansar e xantar –dixo o vello.

Xantamos Henrique e mais eu do amañado para os malladores. Comiamos calados e reflexivos, matinando futuros complexos. Nun intre que quedamos sós exclamei:

−¡Pobre terra!

−¡Pobre xente –respondeu Henrique−. Ímonos cara a Braobre e dirémoslle que voltamos para Trasdeza. (p. 52-53)

* * *

Quedamos durmidos; non sei se Ansede dixo algo máis, pero eu atopeime tan a gusto como xa ía tempo non me sentira. Aquela noite soñei coa claudieira convertida en meniña loira que me daba bicos en vez de claudias.

Cando acordamos eran as sete da mañá, mais en vez de nos erguer, seguimos deitados un anaco. Nunha fontela da beira coa navalla de Ansede afeitámonos un ao outro. Eran as once cando nos diriximos cara ao castro, non pola fraga, senón polo arrodeo que eu sabía da antenoite.

Cando abrimos a porta topamos a Pepe de Matos deitado enriba das pallas. Ao vernos brincou cara a nós chorando sen folgo.

−¿Que pasou? Conta. ¿Que pasou?

Choraba cada vez máis forte, quería falar e non podía. Nas súas frases entrecortadas berraba como afogado:

−¡Matárono! ¡Matárono!

Levámolo a fóra medio esvaído. Pepe fíxolle beber un grolo de coñac, e despois de agardar que se serenase, díxolle con voz imperativa:

−Somos guerrilleiros e non meniños. Xa entendo que mataron a Xosé de Brabil. Cobra ánimo e cóntame todo. Eu preciso saber todo. ¡Fala!

O relato do neno foi curto. Máis tarde puidemos completalo.

Pepiño de Matos e Xosé de Brabil tiñan que pasar aquela noite á beira do Murallón. A súa misión principal era pórse en contacto cun mozo da vila que xa por dúas veces os abastecera de pan e que promete vincular a nosa cuadrilla con outra que estaba na serra da Rocha. O enlace non tiña vantaxe ningunha a xuízo de Ansede que levaba como norma “Cantos máis xuntos, nas nosas condicións, maior branco para os inimigos”; pero o contacto co mozo importaba non deixalo. Xunto dunha toxeira, e detrás dun valado, a cen metros da casa de Lois de Cancela, deitáronse os dous e quedaron durmidos. Alborexaba cando os espertou un barullo de xente que estaba rodeando a casa.

Xosé ergueuse de súpeto e agarrou con violencia a Matos. Primeiro sentiron pánico, como se estivesen rodeados. Xosé contivo ao neno que quería fuxir correndo, e díxolle case ao ouvido:

−Lois non está na casa; foi dos primeiros que se botou ao monte. Non sei que pode ser isto. Non sei que poderán vir buscar.

−Saberán que andamos nós perto de aquí –contestou Pepiño.

−Non hai razón para que nos busquen alí. Arranxa ben as armas. Imos ver de fuxir, pero agarda un pouco.

Eran dez, entre falanxistas e Gardas Civís. Daban voltas arredor do palleiro e do hórreo. Varios pulsaban o tarabelo da porta da eira que se non abría. Todos estaban armados con naranjeros de 52 tiros.

Cando comprenderon que a casa estaba ben cercada empezaron a petar coas culatas na porta e a pedir que saíse Lois.

Lois efectivamente estaba na casa. Chegara aquela mesma noite. Tivera noticia de que a súa nai estaba morrendo e que chamaba por el a cotío. Entrara con todas a precaucións e estaba seguro de non ser visto por ninguén.

A nai parecía reposta ao ver ao fillo. Despois da primeira aperta xa non tiña máis inquedanza que o perigo que o rapaz puidese correr. Queríase erguer para lle facer unha boa cea, mais el contiña nela con agarimos e risadas.

−Deixa que me erga; o meu mal xa pasou. Era todo de te non ver. Era todo anguria de peito por non saber onde andabas.

Lois deitouse no chan, sen se espir, enriba dunha manta á beira da cama.

A casa estaba tranquila. Unha tranquilidade montesía de noite sen vento. Por un tragaluz aberto entraba recendor de espigas. Apagaron o candil.

−No chan vas durmir mal, meu nono.

−Estou afeito, mamá.

Pasado un anaco de tempo sen horas, a nai achegouse á beira do leito e dixo a modiño.

−¿Dormes meu neno querido?

−Eu si. ¿E vostede?

−Eu tamén.

E así quedaron durmindo de verdade.

Os primeiros golpes na porta, seguidos de berros, puxeron a Lois dereito dun pulo. A nai non sabía se deliraba ou era realidade. O pai berrou dende a fiestra entreaberta:

−¡Lois non está! ¡Lois non está!

−Lois está, que chegou esta noite −contestáronlle−. Que saia axiña, senón queimamos a casa.

Lois miraba polas regandixas das fiestras. Miraba para a nai. Miraba para si mesmo. Sentía os berros dos falanxistas a chamar por el. A nai con ollos de tola, turrábase dos cabelos, mordía nos puños para que non lle sentisen a respiración.

Lois abre de par en par unha fiestra; de súpeto dispáranlle cinco tiros que lle non baten. No claror da alborada ve a figura da nai posta dereita enriba da cama, botando os brazos ao alto e traendo as mans á boca para afogar os saloucos.

O pai no medio do cuarto berra con toda a forza do peito:

−¡Ai de Dios! ¡Ai de Dios! ¡Ai de Dios! que nos matan!

Os falanxistas cercan a casa con bencina e préndenlle lume. O lume ergue un resplandor macabro. O mozo baixa correndo, abre a porta e diante da laparada di:

−¡Matádeme a min! ¡Matádeme a min! ¡A meus pais non!

Os falanxistas desármano, cóutanlle as mans e un deles báixalle un culatazo na cabeza.

Na outra beira do camiño, detrás do valado do alto, Xosé prepara o Mauser. Pepiño de Matos prega:

−¿Fuximos agora?

As vacas na corte senten o incendio e brúan atronadoras. Xosé de Brabil di: ¡Criminais! ¡Criminais!

E a súa verba ten unha arista en cada letra. Apunta, dispara, e un dos que conteñen a Lois cae morto. Volve disparar e cae outro mal ferido. Pepiño tamén dispara a súa pistola.

Os falanxistas descobren a dirección dos tiros e van cubrirse no valado da beira do camiño. Lois aproveita para fuxir, pero un Garda Civil bátelle unha descarga no lombo e cae. Cando Xosé de Brabil o ve tumbado érguese do escondite cunha granada en cada man e brinca a toxeira co seu corpo de xigante. Lanza as dúas bombas ao grupo de falanxistas e dous deles saltan no aire e caen con estertores de morte, pero un Garda enfíalle a ametralladora e Xosé cae xustamente enriba do corpo de Lois.

A nai berra dende a fiestra cos brazos ergueitos:

−¡Raios divinos! ¡Raios divinos! ¡Que caia enriba de todos ferro derretido! ¡Que nos abrase os ollos! ¡A min tamén! ¡Que as vosas mulleres paran víboras adoecidas! ¡Que por todos caia alquitrán fervendo! ¡Por enriba de todos!; ¡por enriba de min tamén!

As vacas bruaban atoladas na corte.

O lume prende na roupa da vella que se afunde coa casa.

Cando chegaron Valladares e Fiz da Brea, xa estaban sabedores de todo. A nova correra como o vento por todo o val de Trasdeza, enrequentada pola fantasía popular. Ninguén se explicaba como un home e mais un neno puideran facer tres mortes e un ferido nun pelotón provisto de armas automáticas.

Díaz e Varela presenciaran todo dende o cume de Castrovite a dous Km. de distancia. Viron o incendio, ouviron os tiros e incluso sentiron o bruar das vacas na corte. En previsión de calquera continxencia, achegáronse a San Queitán seguindo o rodeo do río porque comprobaron que, en varios sitios, coñecían a existencia do noso cuartel e temían unha emboscada. (p. 66-69)