A emigración foi un fenómeno
determinante no devir da Galiza contemporánea. Adoito enxergada desde unha
perspectiva económica ou laboral, a influencia dos galegos emigrados estendeuse
a todos os eidos, tamén o cultural. Neste senso, os emigrantes galegos en
América xogaron un papel moi destacado na edición de libros de temática galega,
ben apoiando a edición en Galiza, ben editándoos nos países de acollida. Neste
tema, como noutros aspectos, os emigrantes contribuíron decisivamente a paliar
as eivas do país, fomentando o desenvolvemento da cultura e da educación.
A edición de libros na emigración galega
en América concéntrase nos dous países que recibiron a meirande parte dos
galegos: Cuba e Arxentina. Foi en Cuba onde primeiro comezaron as empresas
literarias dos galegos. Deste xeito, en 1864 o emigrante Alejandro Chao
Fernández creou a imprenta e editorial «La Propaganda Literaria», que sería
responsábel de varios proxectos literarios e xornalísticos. Se cadra a súa
intervención máis sobranceira foi a edición do libro Follas Novas, da poeta Rosalía de Castro. Este libro, obra capital
do Rexurdimento literario en Galiza, aínda que imprentado en Madrid, foi
financiado desde a capital de Cuba. «La Propaganda Literaria» continuou no
futuro apoiando a edición de libros de autores galegos e en galego, neste sendo
debemos sinalar a publicación en 1885 do volume Caldo de grelos, obra do prolífico poeta Ramón Armada Teixeiro (1858-1920).
Nesta mesma editora Waldo Álvarez Insua publicou en 1889 Galicia contemporánea: páginas de viaje.
Cómpre tamén subliñar o papel das
grandes sociedades galegas en América na promoción do libro galego. Como
exemplo destacado podemos apuntar que durante o mandato do presidente Fidel
Villasuso Espiñeira, o Centro Gallego da Habana financiou o terceiro tomo da Historia de Galicia de Manuel Murguía, o
proxecto historiográfico de Murguía pretendía dar sustento ao rexurdir
rexionalista de Galiza, obra na que os galegos da emigración estaban moi
implicados. Por outra parte, o Centro Gallego da Habana achegaría ademais novos
recursos para Murguía, en forma de pensións, para que puidese continuar coa súa
obra.
Sobranceiros escritores galegos
publicaron en Cuba as súas primeiras obras. Foi o caso de Manuel Lugrís Freire
(1863-1940), que en 1894 deu ao prelo Soidades.
Versos en gallego, con prólogo de Manuel Curros Enríquez, poeta que tamén
desenvolveu en Cuba un destacado labor como xornalista. Xa no século XX, Ramón
Cabanillas (1876-1959) publicou na Habana o seu primeiro poemario: No desterro (1913), libro prologado polo
activista agrario Basilio Álvarez, que tamén en 1913 editou na capital de Cuba
a súa obra Abriendo el surco,
compendio das súas loitas agraristas. Cabanillas aínda publicaría en Cuba unha
segunda colección de poemas: Vento
mareiro (1915). Aínda que dedicada sobre todo á edición xornalística,
debemos destacar o labor editorial da «Empresa de Publicidad Galiciana», firma
propiedade do emigrante ourensán Manuel Fernández Doallo, que editaría na
Habana xornais tan importantes como Eco
de Galicia (apareceu en 1917) e Heraldo
de Galicia.
Do mesmo xeito que en Cuba, a edición do
libro galego na Arxentina correu a cargo de persoeiros vinculados ao
xornalismo. Neste senso, non podemos deixar pasar a figura do lucense Manuel
Castro López (1860-1926), que foi o responsable da publicación anual do Almanaque Gallego, obra que viu a luz ao
longo de vinte e nove anos ininterrompidos (1898-1927). A aparición dos volumes
do Almanaque Gallego contribuíron a
achegar aos galegos de dous continentes, os que permanecían na Terra e os que
emigraran a Bos Aires. Nas súas páxinas, ademais das achegas do propio Castro
López, colaboraron as principais plumas galegas do momento, dun e doutro lado
do océano.
Non hai vida máis unida ao xornalismo
que a de Fortunato Cruces Angueira (1870-1961), que dedicou os anos da súa
emigración en Bos Aires á escrita en diversos medios de comunicación. De todos
eses xornais destacou Nova Galicia
(cabeceira que aparece en 1901), da cal foi fundador e director ao longo de
toda a súa andaina. Podemos considerar a este autor como un dos principais
representantes do xornalismo literario galego. Do mesmo xeito, Cruces ten un
rol destacado na edición do libro galego na capital arxentina, dando ao prelo
obras como: Primeiras follas: contos e
copras (1898), Almanaque de Galicia
(1909), Castañolas (1913) ou Cousas gallegas (1923).
Malia que a etapa de José Costa
Figueiras (1880-1955) na emigración foi curta, as súas vivencias na Arxentina
impregnaron totalmente a súa obra literaria. Deste xeito, os textos deste
escritor e xornalista son un importante testemuño da emigración galega. En Bos
Aires publicou en 1913 a novela La risa
de los dioses. Porén, o mundo da emigración aparecería sobre todo na serie
“España en Ultramar” (1919), composta de dúas novelas: La sugestión de América: novela de emigrantes e Las fraguas de la fortuna: aguafuertes de la
emigración.
As grandes institucións mutualistas dos
emigrados desenvolveron un importante papel na difusión das letras galegas. O
Centro Gallego de Bos Aires foi un destacado promotor de veladas literarias.
Como exemplo debemos mencionar a celebración duns Xogos Florais en Bos Aires no ano 1881.
A edición do libro galego na Arxentina
tivo un importante pulo coa chegada dos exiliados tras o remate da Guerra Civil
en 1939. Neste senso, cómpre destacar o papel de Luís Seoane, Arturo Cuadrado e
Lorenzo Valera como promotores de varias empresas literarias en Bos Aires. Xa
antes de marchar ao exilio Seoane estivera vinculado á Editorial Nós, que
rexentaba en Compostela o galeguista Ánxel Casal. Pouco despois de chegar á
Arxentina, en 1940, Seoane e Cuadrado crean no seo da casa editorial Emecé dúas coleccións de libros galegos: «Dorna», dedicada á poesía e «Hórreo», orientada á
narrativa e ao ensaio. O papel de Seoane nesta empresa, e nas que lle
seguirían, sería fundamental, destacando o seu contributo como deseñador de
cubertas. En 1942 Seoane e Cuadrado fundan a súa primeira empresa literaria: a
Editorial Nova. Composta por unha serie de coleccións: «Pomba», «Camiño de
Santiago», «Mar Dulce», «Biblioteca Histórica»… a editorial foi crucial para a
extensión da cultura galega na Arxentina. En 1947 estes dous emigrantes porían
en marcha un novo proxecto literario: a editorial Botella al Mar, destinada a
publicar obras de autores novos, sobre todo arxentinos. Esta empresa, que sería
o proxecto literario máis prolongado de Seoane e Cuadrado, editando máis de
cento cincuenta títulos, non se estruturaba arredor de coleccións como ocorría
coa anterior. Finalmente, en 1957 de novo Seoane e Cuadrado crean a Editorial
Citania destinada a promover a autores galegos. Sen dúbida, o exemplo máis
significativa podemos atopalo na publicación en 1959 d’A Esmorga, de Eduardo Blanco Amor, unha das novelas chaves da
literatura galega despois da Guerra Civil.
A carón destes proxectos empresariais podemos
atopar outros destinados a difusión do libro galego na Arxentina. É aquí onde
colocamos o papel da libraría e distribuidora «Follas Novas» do tamén escritor
Xosé Neira Vilas e da súa dona Anisia Miranda, que realizou varias exposicións de libros galegos en Bos Aires. Paralelamente, na Arxentina tamén temos que
anotar o protagonismo das grandes entidades galegas da emigración. O caso máis
claro neste senso estivo no Centro Gallego, quen fundou en 1950 a súa propia
empresa editora: «Ediciones Galicia». Neste mesmo senso debemos sinalar o papel
da Editorial Alborada, da «Federación de Sociedades Gallegas». Ora ben, o
Centro Gallego tamén favoreceu a creación literaria en Galicia grazas á
convocatoria dunha serie de premios literarios, os cales serviron de plataforma
aos novos autores galegos. Cabe destacar, neste senso, a concesión a Xohana
Torres do «Premio Galicia» en 1971 pola súa novela Adiós, María, que tamén sería editada en Bos Aires.
Xa fóra dos dous principais países
receptores da emigración galega, debemos sinalar o papel do Patronato da
Cultura Galega de Montevideo (1964), que tamén tivo un rol sobranceiro na
edición do libro galego na emigración. Non obstante, esta entidade tamén
publicou obras de autores residentes en Galiza, caso do poeta Manuel María, a
quen lle editaron o libro de poemas Versos
pra cantar en feiras e romaxes (1969), con portada deseñada por Luís Seoane.
