A CONSTITUCIÓN DE 1812 E O NACEMENTO DA PROVINCIA DE LUGO

A Constitución promulgada o 19 de marzo de 1812 supuxo unha profunda transformación no xeito de entender a política e a administración. Esta Constitución foi a obra máis importante das Cortes inauguradas en 1810. No contexto da crise institucional producida tras a invasión das tropas francesas, os deputados reunidos en Cádiz construíron un novo edificio político baseado na soberanía nacional. Atrás quedaban séculos de poder absoluto dos reis, o feudalismo ou institucións tan deostadas como a Inquisición. Non tardarían en chegar os cambios tamén a Lugo, na cidade promulgouse e xurouse a Constitución os días 6 e 7 de agosto de 1812.

A Constitución promulgada en Cádiz aparece, as máis das veces, case en exclusiva relacionada cos anos da guerra contra os franceses (1808-1814). Sen deixar de ser certo, debemos de lembrar que a Constitución de 1812 estivo tamén vixente noutras dúas ocasións. Durante o coñecido como Trienio Liberal (1820-1823), época na que, como veremos, máis afectou á organización do territorio. E, finalmente, a norma gaditana tamén estivo en vigor a partir de agosto de 1836, cando un pronunciamento a volveu rescatar, aínda que sería de xeito moi breve, pois case que decontado daría paso a unha nova Constitución: a de 1837. Deste xeito, o 28 de agosto de 1836, tiña lugar en Lugo unha nova cerimonia de acatamento da Constitución de 1812.

A arquitectura institucional deseñada pola Constitución de Cádiz tamén supuña unha nova organización do territorio. Como afectou esta nova orde a Galiza? E a Lugo? Quizais para entender mellor os cambios que levou á periferia a Constitución de 1812 hai que partir de cal era a situación precedente. Nos comezos do século XIX o territorio do que no futuro ía ser a provincia de Lugo atopábase parcelado en dúas provincias: Lugo e Mondoñedo. Debemos explicar, non obstante, que as antigas sete provincias galegas non eran equivalentes ás actuais provincias. Non tiñan unha entidade administrativa de seu, non contaban con organismos propios. Sería, precisamente, a Constitución de 1812 a que lle daría unha entidade administrativa á provincia.

E quen tiña o poder en Galiza antes da Constitución de 1812? Pois a máxima autoridade política era o Gobernador, nomeado directamente pola Coroa e con sede na Coruña. O Gobernador era tamén o Capitán Xeneral e o presidente da Audiencia do Reino, importante institución cuxas competencias ían máis alá do ámbito xudicial, sendo un organismo de control social e político. O poder local estaba constituído por unha complexa rede de xurisdicións, onde cada señor exercía, a un tempo, funcións políticas, xudiciais ou de facenda. Lugo e Mondoñedo tiñan nos seus respectivos bispos os principais señores xurisdicionais.

A promulgación da Constitución en 1812 revolucionou completamente a organización do territorio. Así, os lexisladores gaditanos crearon dúas institucións para o goberno das provincias. A primeira delas sería o denominado Xefe Político, nomeado directamente polo Goberno e que podemos considerar un antecedente inmediato do Gobernador Civil. A outra institución creada pola Constitución de 1812 foi a Deputación Provincial, que a diferenza do Xefe Político, sería electa por sufraxio nas mesmas provincias, aínda que a presidencia da mesma correspondería ao Xefe Político.

Agora ben, o nacemento destas institucións non quere dicir que Lugo contara desde o mesma promulgación da Constitución cun Xefe Político e cunha Deputación. Por que? Pois porque aínda quedaba por realizar unha nova división provincial, que racionalizara a complexa división da monarquía española. A mesma Constitución prevía, no seu artigo once, a necesidade unha nova estrutura provincial. Mestres esta división non se produciu, Galiza foi considerada como unha única provincia, contando cun Xefe Político e cunha Deputación Provincial única. Habería que agardar até a época do Trienio Liberal, concretamente ao ano 1822 para ver nacer a nova provincia de Lugo, contando naquel momento xa coa súa propia Corporación provincial.

Javier de Burgos (1778-1848)

A división provincial é atribuída en exclusiva ao granadino Javier de Burgos en 1833. Se ben é certo que foi este persoeiro, como ministro de Fomento, quen asinou o Real Decreto que estabelecía o mapa provincial que chegou aos nosos días, os traballos necesarios para proceder á división provincial realizáronse fundamentalmente durante a época do Trienio Liberal, e foi tamén nesta época cando se fixou unha división en catro provincias de Galiza, partición que non puido callar ao reinstaurarse o absolutismo en 1823. Foi, xa que logo, en outubro de 1833 cando se consolida definitivamente a provincia de Lugo e, dous anos despois, en 1835 cando se instala outra vez a Deputación Provincial que chega á actualidade. Tamén nese mesmo ano se faría unha primeira división da provincia en concellos, estrutura municipal que se mantería até o ano 1840.

A diferenza do que ocorreu con Mondoñedo, Lugo consolidou a súa posición como capital provincial, contando ademais agora cunhas institucións de seu. Así, de facermos caso ao inglés George Borrow, que visitou Lugo en 1837, a cidade tiña arredor de seis milleiros de habitantes. Vexamos, para rematar, a descrición (a verdade, pouco amábel) que Borrow facía do Lugo daquel momento:

“Está situado en lugar eminente defendido por antigas murallas. Non ten ningún edificio moi notábel e a mesma igrexa catedral é unha construción pouco significativa. No centro da cidade está a praza maior, un lugar alegre, sen cercar por esas opresivas e molestas construcións coas que os españois, tanto en tempos pretéritos como modernos, rodeaban as súas prazas. É singular dabondo que Lugo, actualmente un sitio de moi pouca importancia, tivera sido nunha época a capital de España; non obstante, tal ocorreu no tempo dos romanos, quen como foron xente non moi levada de caprichos sen dúbida que tiveron moi excelentes razóns para lle outorgar a súa preferencia á localidade”.

O UNIVERSO DAS IRMANDADES DA FALA

A conmemoración no ano 2016 do centenario da fundación das Irmandades da Fala xerou, como era de agardar, unha morea de publicacións. Ao seu carón, esta celebración levou aparellada a organización de varias xornadas e congresos, que no futuro han de facer xurdir, de seguro, novos volumes. Nun e noutro caso, trátase de libros corais, que ofrecen unha ollada colectiva á significación das Irmandades. Ora ben, de entre todas estas producións hai unha que destaca, tanto pola súa amplitude e detallismo como por ser obra dun só investigador. Trátase de A nosa Terra é nosa! A xeira das Irmandades da Fala (1916-1931), obra do recoñecido especialista Emilio Xosé Insua, quen tamén ofrece varios contributos nesoutros libros colectivos dos que falabamos. As máis de setecentas páxinas do volume de Insua, editado por Baía Edicións, son, en si mesmas, un perfecto exemplo do que significaron as Irmandades da Fala. En efecto, nelas podemos apreciar un movemento que superou amplamente a exclusiva reivindicación da lingua, para loitar tamén pola economía, o progreso social e a cultura propia.

Emilio Xosé Insua é un gran coñecedor da vida e da obra de Antón Villar Ponte (1881-1936), feito que se deixa sentir ao longo das páxinas do libro que comentamos. En efecto, a evolución biográfica de Villar Ponte e das propias Irmandades da Fala confúndense, especialmente nas súas orixes. Non podemos esquecer que xa en 1905 o xornalista de Viveiro propuxera a fundación dunha «Liga de Amigos de Galicia», que finalmente non frutificou. Desde a súa inicial militancia no republicanismo, o noso protagonista iría progresivamente tomando conciencia dos problemas de Galiza. Neste senso, Insua sinala varios chanzos nesa evolución, que á postre remataría coa fundación das Irmandades da Fala: a súa estadía en Cuba (1908-1910), a marcha a Portugal como corresponsal de La Voz de Galicia (decembro de 1910 e xaneiro de 1911) e, sobre todo,  a súa sección “Con letra del siete” (desde agosto de 1912) nas páxinas deste mesmo xornal, onde “Antón Villar Ponte exercerá de comentarista de actualidade e traerá aos puntos da súa pluma asuntos cuxo tratamento deixa igualmente abesullar o evoluír do seu pensamento cara a unha neta definición galeguista” (p. 46). Nestes momentos previos o traballo doutrinal de Villar Ponte tamén se deixou sentir, coa publicación do folleto Nacionalismo gallego. Nuestra afirmación regional (marzo 1916). Non obstante, tamén se sinalan uns factores externos que favoreceron a creación das Irmandades: a Primeira Guerra Mundial e o agromar das nacionalidades, o exemplo doutras entidades análogas, caso de “Nostra Parla” ou o labor da revista Estudios Gallegos (febreiro de 1915 a decembro de 1916), promovida por Aurelio Ribalta en Madrid. Non obstante, Insua relativiza a influencia que a “Solidaridad Gallega” puido ter no xurdimento das Irmandades, precisamente polo feito de que Villar Ponte foi un detractor desta organización.

Fronte ao rexionalismo anterior, os integrantes das Irmandades fan da lingua columna vertebral do seu movemento, sendo tamén a base de todas as súas reivindicacións sociais e económicas. Xa que logo, estamos diante da partida de nacemento do nacionalismo galego, cuxas características, até a Ditadura de Primo de Rivera (1923), son sintetizadas polo autor deste libro en tres trazos: en primeiro lugar, a difícil implantación, reducida a núcleos intelectuais de localización urbana; en segundo lugar, uso constante do idioma propio, non sen resistencias de antigos rexionalistas que irán quedando polo camiño; e, en terceiro lugar, unha acusada pluralidade interna que se proxectará de cara ao futuro, chegando mesmo aos tempos do Partido Galeguista. A difusión do movemento irmandiño tivo tamén moito que ver co espallamento do voceiro da Irmandade coruñesa, A Nosa Terra, que vai vivir agora unha segunda xeira logo de ter sido creado en 1907 como altofalante da “Solidaridad Gallega”. No volume realízase unha minuciosa análise deste medio, por unha parte desde a perspectiva da lingua e da literatura e por outra parte nos aspectos sociais e políticos.

Fragmento da recensión publicada na revista Grial, nº 213, xaneiro-marzo de 2017, p. 110-113 (texto completo)

Emilio Xosé Insua

A nosa Terra é nosa! A xeira das Irmandades da Fala (1916-1931), A Coruña: Baía Edicións, 2016.