RECUPERANDO LECTURAS: ESTATUTO GALEGO CON OLLOS PORTUGUESES

Desde a creación das Irmandades da Fala en 1916 as relacións culturais entre Galiza e Portugal aumentaron de xeito considerábel. Tamén o fixo o interese das elites culturais do país veciño verbo do acontecer político de Galiza, como por exemplo o proceso estatutario da II República. Deste tema trata o libro que recuperamos hoxe, que analiza o seguimento que os xornais portugueses fixeron do Estatuto galego ao longo do período republicano, ao tempo que achega un importante anexo documental sobre o impacto do Estatuto na prensa portuguesa. A obra foi publicada en 2007 pola Casa Museu de Monção (Universidade do Minho).

                                                                       * * *

Sempre é interesante saber como nos ven os demais, pois aparecen perspectivas diferentes, modos de ver as cousas que escapan da nosa visión de axentes implicados. Por iso saudamos a aparición deste libro de Norberto Ferreira sobre a autonomía galega na prensa portuguesa. Alén do tema concreto que analiza esta obra, debemos felicitarnos tamén por un volume que estuda as relacións entre Galiza e Portugal, tema necesitado de moitos traballos e achegas. Xa que logo, este libro vén cubrir un baleiro na historiografía galega, polo que, agardamos, teña moitos continuadores e seguidores.

O libro de Norberto Ferreira estrutúrase en dúas partes ben diferenciadas. O ensaio propiamente dito sobre o proceso autonómico galego durante a Segunda República, visto á luz da prensa periódica portuguesa, e un amplo anexo documental onde o autor reproduce integramente textos que analiza na primeira parte do seu libro. Enganariámonos ao considerar esta segunda parte como menor, como un simple complemento da primeira. Polo contra, os textos recollidos neste anexo son dun grande valor documental. Estamos, pois, diante dunha útil ferramenta posta a disposición doutros estudosos.

Un libro destas características non pode deixar de tratar dous temas. En primeiro lugar, as relacións históricas entre Portugal e España. Neste senso debemos afirmar que a proclamación da República en España non supuxo unha aproximación entre os dous países ibéricos. En principio, o triunfo do republicanismo en España podería facer pensar que ideas como o federalismo ou o iberismo, que tiñan as súas orixes e precedentes no século XIX, ían agromar de novo. E, no entanto, non foi así. O réxime ditatorial portugués viu a República española como un elemento desestabilizador, como unha ameaza á súa propia supervivencia. Acontecía deste xeito pola vertente esquerdista do novo réxime español. Así, para os dirixentes da ditadura portuguesa o iberismo era sinónimo de masonaría, anticlericalismo e inestabilidade, ideas que combatían. Por outra parte, o apoio das novas autoridades da República española aos exiliados portugueses facía imposíbel calquera aproximación entre os dous países. Xa que logo, as proclamas para unha federación ibérica atoparon no réxime portugués unha forte reacción nacionalista. A segunda das características ás que faciamos referencia ao comezo deste parágrafo son as relacións entre Galiza e Portugal e os vínculos entre os dous países. Afirma o autor que eses vínculos eran defendidos polas elites intelectuais de ambas beiras do Miño. É de destacar a análise daqueles intelectuais portugueses que escribiron sobre a identidade común na prensa portuguesa, son os casos de Júlio Dantas, Gastão Sousa Dias, Rodrigues Lapa, Ribeiro Carvalho ou Armando Marques Guedes.

Ora ben, se as semellanzas étnicas entre Galiza e Portugal estaban claras, outra cousa era o apoio das autoridades portuguesas ao proceso autonómico galego. Desta forma, podemos dicir que o interese da prensa portuguesa pola cuestión autonómica galega estivo determinado polas relacións que se mantiñan co novo poder republicano en España. Así, a autonomía galega interesaba na medida en que debilitaba ou fortalecía –como desexaban respectivamente a Ditadura portuguesa e a oposición– a Segunda República. E esta será tamén a posición que adopten os xornais portugueses dependendo da súa tendencia política. Desta forma, xornais da Ditadura como Diário da Manhã, O Século ou A Voz defendían a autonomía galega porque coidaban que así debilitarían o goberno republicano de Madrid. Ao mesmo tempo, outros xornais portugueses, como O Primeiro de Janeiro, República ou Diário de Lisboa tamén apoiaban o Estatuto galego, pero en base a ser unha conquista democrática que atacaba o tradicional centralismo castelán. As boas relacións de Salazar cos gobernos radical-cedistas (que se opuñan aos Estatutos) levou a que as autoridades portuguesas esqueceran significativamente a autonomía galega. Así as cousas, podemos afirmar que para os xornais portugueses o Estatuto galego era unha peza máis das difíciles relacións que se mantiñan con España. Por outra parte, nos momentos de crise do goberno portugués, a cuestión galega quedaba reducida a unhas poucas liñas, cando non desaparecía completamente.

Nos comezos da Segunda República é cando podemos atopar un maior volume de noticias sobre a “questão da Galiza”, tal e como o Diário da Manhã denominou o problema da autonomía galega. Así, a prensa portuguesa non se achegou só aos primeiros traballos autonomistas, senón que mesmo analizou os antecedentes do nacionalismo galego. Os xornais portugueses escribiron sobre a asemblea nacionalista de 1918, o Seminario de Estudos Galegos (fundado en 1923), os mitins na honra dos mártires de Carral, a constitución do Partigo Galeguista... Por outra parte, no que toca ao Estatuto galego, o xornal O Comércio do Porto ofreceu a través das súas páxinas un amplo resumo dos debates da asemblea autonomista do 4 de xuño de 1931, que tivo lugar na Coruña. Do mesmo xeito, o xornal lisboeta O Século reproduciu integramente o anteproxecto de Estatuto do Seminario de Estudos Galegos, este mesmo diario daría ampla cobertura á asemblea dos concellos galegos en decembro de 1932. Outro sinal que amosa a importancia do Estatuto galego para a prensa portuguesa son as entrevistas realizadas a políticos galegos. Otero Pedrayo, Villar Ponte ou Castelao foron entrevistados polo Diário de Lisboa, mentres que as declaracións de Basilio Álvarez aparecía n’O Comercio do Porto. Grande repercusión mediática tiveron en Portugal as palabras de Otero Pedrayo nas que afirmaba que Galiza podería ollar cara á Portugal de non atopar acubillo nunha España federativa.

No período do Bienio Negro achamos un menor volume de noticias sobre a cuestión autonómica galega. Ora ben, se ben é certo que o tema do Estatuto tivo pouco eco nestes anos, tamén o é que nesta mesma época as relacións culturais entre Galiza e Portugal recibiron un pulo significativo. Detense Norberto Ferreira nos principais fitos desas relacións, tales como o número dedicado a Galiza na destacada revista portuguesa Seara Nova, a embaixada galega na Exposición Colonial do Porto e, sobre todo, a Semana Cultural Galega, que tivo lugar no Porto entre o 31 de marzo e o 2 de abril de 1935. Os xornais do Porto levaron ás súas primeiras páxinas a celebración da Semana Galega, destacando neste senso O Primeiro de Janeiro. Nestas xornadas tivo unha participación moi relevante o Seminario de Estudos Galegos, depositario para a intelectualidade portuguesa das esencias do pobo galego. Non obstante, a celebración da Semana Galega, como a cuestión do Estatuto, tamén depende das perspectivas. Así, estas xornadas encadrábanse nas coordenadas ideolóxicas do salazarismo, coa promoción das “políticas do espírito”, que unían aos pobos; ora ben, moitos dos participantes galegos situábanse nas antípodas do Estado Novo. Non había contradición, só diferente intencionalidade.

A paulatina polarización política española, e o vencello do Estatuto galego ás esquerdas, tamén tivo a súa influencia na prensa portuguesa, sobre todo na da dereita, que pasou a velo como un factor de inestabilidade. Así, a maioría da prensa portuguesa non ofreceu unha ampla cobertura do plebiscito e da campaña de propaganda que o precedeu. Só Augusto Casimiro (un dos fundadores da Renascença Portuguesa) na revista A Águia e Rodríguez Lapa no semanario O Diabo difundidon a importancia do proceso.

Este libro aporta unha visión diferente sobre o o Estatuto galego durante a Segunda República. Acostumados como estamos a velo só en perspectiva galega, esta obra constitúe unha importante achega. Ademais de comprobar como nos ven outros ollos, o volume permite unha visión internacional sobre a autonomía galega. Sexan benvidos libros deste estilo.

A autonomía galega na imprensa periódica portuguesa (1931-1936)

Norberto Ferreira da Cunha

Casa Museu de Monção / Universidade do Minho, 2007, 278 páxinas.

Publicado na revista Grial, nº 176, outubro-decembro 2007, p. 93-95.

RECUPERANDO LECTURAS: O PRIMEIRO SUÁREZ PICALLO

Rescatamos unha lectura de 2008. Co gallo do retorno a Galiza dos restos de Ramón Suárez Picallo (1894-1964) apareceron varios libros sobre a vida e a obra deste sobranceiro galeguista. Entre os máis interesantes estivo unha escolma de artigos publicados na emigración arxentina. Dúas son as posicións deste primeiro Suárez Picallo: o combatente esquerdista e o valedor do galeguismo. En calquera caso, sempre combativo, sempre militante, este galeguista de Sada adquiriu nos anos da súa emigración unha formación que sería crucial para a súa vida política futura.

* * *

O 14 de outubro de 2008, coincidindo co corenta e catro cabodano do seu pasamento, regresaban a Sada os restos de Ramón Suárez Picallo, cumprindo así o seu desexo. A vida deste dirixente galeguista tivo, a grandes trazos, tres grandes etapas: primeiro, desde a súa emigración á Arxentina en 1912 até o seu regreso a Galiza en 1931; segundo, a súa actividade durante a II República española; e, terceiro, o exilio que o devolve, desta vez de xeito forzado, a terras americanas. Exilio definitivo, pois Suárez Picallo faleceu en Bos Aires en 1964.

Das tres etapas sinaladas, a primeira delas era a que permanecía máis na escuridade, pola falta de investigacións que botaran luz sobre os anos de Suárez Picallo na emigración arxentina. A paliar tal eiva contribúe o libro que comentamos. Trátase dunha antoloxía de textos escritos por Suárez Picallo entre 1916 e 1931 en revistas do movemento obreiro arxentino e xornais da colectividade galega emigrada. A edición do libro correspóndelle á Federación de Sociedades Gallegas (FSG), institución na cal o ilustre sadense tivo un notábel protagonismo. O estudo introdutorio e a selección dos textos estiveron ao coidado de Hernán M. Díaz.

Na introdución analízase o percorrido de Suárez Picallo na emigración. Esta primeira etapa da súa vida pode, pola súa vez, subdividirse en dúas: por unha parte, un período esquerdista, tanto no político como no sindical; por outra parte, o seu achegamento ao galeguismo. Emporiso, ambas as dúas partes non son independentes, a bagaxe intelectual adquirida ao longo da súa militancia obreira foi fundamental para atopar un lugar no eido galeguista. Curiosamente, o responsábel do volume exemplifica estas dúas fases con nomes diferentes do de Sada: Ramón Suárez, como asinaba as súas colaboracións, para a época de militante obreiro; e Suárez Picallo, nome que comezou a usar cando se vencella ao nacionalismo galego en Bos Aires.

Ramón Suárez comezou a súa militancia política na á máis radical do socialismo arxentino, a cal, en 1918 daría orixe ao Partido Socialista Internacional; esta organización transformaríase en 1920 no Partido Comunista, forza en que permanecería Suárez até 1922. Xa desde os seus comezos na acción política destacou o emigrante sadense como un notábel orador, razón que lle favoreceu para ser designado como candidato en varios procesos electorais. Ora ben, desilusionado polas loitas fraticidas e polas escisións internas, vai abandonar a política activa para ser centrar no traballo sindical. Contrasta esta inicial militancia leninista de Ramón Suárez coa posterior carraxe que desenvolverá cara aos comunistas, sobre todo despois de actuar como avogado de militantes anarquistas durante a Guerra Civil.

Entre 1917 e 1924 Ramón Suárez militou no ámbito sindical da mariña mercante, onde ocupou relevantes cargos. Así, en 1923 era membro do consello federal da Federación Obrera Marítima; por outra parte, en 1922 integrou o comité central da Unión Sindical Argentina. Intervén decisivamente en varios conflitos obreiros, destacando a súa actividade contra a lei de xubilación que pretendía impor o goberno do presidente Marcelo T. de Alvear. Ora ben, en 1924 o fracaso da folga marítima vai ir arredando progresivamente a Ramón Suárez da militancia sindical. Aínda así, en 1926, viaxou a Xenebra para asistir a unha reunión da Organización Internacional do Traballo.

Suárez Picallo chegou ao galeguismo da man doutro destacado emigrante: Eduardo Blanco Amor. O seu ámbito fundamental de actuación galeguista foi a Federación de Sociedades Gallegas (FSG), a onde chegou en decembro de 1925. No seo da FSG había unha dura pugna entre un sector galeguista e outro sector socialista, que en 1929 deu lugar á fundación de dúas Federacións diferentes. Suárez Picallo tomou partido polo bando galeguista, do cal sería un dos seus principais líderes.

Tanto na etapa esquerdista como na etapa galeguista, Suárez Picallo expresou a súa opinión por medio de artigos en xornais e revistas, comezou nesta época unha relación coa prensa que había durar toda a súa vida e que, en determinados momentos, foi fundamental para o seu sustento. Da etapa obreira debemos sinalar o seu traballos nos xornais La Internacional, La Argentina ou La República. Polo que toca ao galeguismo, Suárez Picallo foi codirector da revista Céltiga, publicación fundamental para o espallamento do galeguismo na Arxentina, e colaborou tamén no foceiro da FSG: El Despertar Gallego. Por esta época tamén deu ao prelo obras de entidade, tales como o folleto Cartas a un obrero (1922) e a peza teatral Marola, estrada no teatro Mayo de Bos Aires en 1925.

Os textos recollidos nesta antoloxía responden ás dúas principais épocas de Suárez Picallo na emigración: o militante obreiro e o activista do galeguismo; dispóndose, xa que logo, nunha orde cronolóxica. O primeiro bloque dos artigos desta selección pertencen a publicacións do movemento obreiro arxentino, moi especialmente as vencelladas ao sindicalismo marítimo ao que pertencía o propio Suárez Picallo. Nestes textos amosa o autor un gran coñecemento tanto das loitas obreiras a nivel internacional, como da historia do movemento obreiro e dos seus principais líderes. A través destes documentos temos noticia da participación do emigrante sadense nas loitas sindicais e do seu protagonismo na organización de folgas. Os artigos están acompañados de notas ao pé onde Hernán M. Díaz aclara ao lector a historia das organizacións obreiras ou quen era quen dentro do movemento obreiro da Arxentina.

No segundo bloque de artigos atopamos, case na súa totalidade, textos extraídos do periódico El Despertar Gallego. Nestes textos podemos observar a evolución de Suárez Picallo cara aos problemas de Galiza. Se ben é certo que segue preocupado polas cuestións sociais, esas inquedanzas vanse trasladar desde o internacionalismo ao caso galego. Este interese por Galiza vaino levar a mudar o seu referente revolucionario, que do proletariado vai pasar ao campesiñado e ao movemento agrarista. A preocupación por Galiza vai levar a Suárez Picallo ao nacionalismo galego, do cal demostra ser un gran coñecedor, así como dos seus líderes. Encadrouse nunha visión progresista do galeguismo, que xuntaba universalismo e defensa do propio. Porén, a súa visión do nacionalismo galego, en opinión de Hernán M. Díaz, tampouco estivo exenta dunha esencia marxista. Así, o noso home teimou en demostrar a vitalidade nacional de Galiza, para fuxir do cualificativo de «pobos sen historia», como alcumou Engels a aquelas nacións que non eran capaces de facer valer a súa identidade nacional. Para Suárez Picallo non había contradición entre nacionalismo galego e internacionalismo: «Por eso no hallamos incompatibilidad en defender los derechos nacionales de Galicia, como gallegos, y defender los derechos que tienen todos los pueblos de ser libres, como ciudadanos del orbe» (p. 133).

Ramón Suárez Picallo adquiriu nos anos da súa emigración unha importante bagaxe cultural; son estes anos de formación, de loitas políticas e sindicais na Arxentina, os que explican que puidese impresionar os líderes republicanos galegos, que o propuxeron como candidato ás Cortes constituíntes da II República. De novo, unha mostra máis da importancia da emigración no devir da Galiza contemporánea.

Años de formación política. Selección de textos (1916-1931)

Ramón Suárez Picallo

Hernán M. Díaz (introdución, selección e notas)

Bos Aires: Editorial Alborada, 2008, 156 páxinas

Versión da recensión publicada na revista Estudos Migratorios, vol. II, nº 1, 2009, pp. 225-228.

NA PROCURA DE JOAQUÍN DÍAZ VILLAR

Tentar perseguir no pasado as andainas dalgúns persoeiros non é tarefa doada e, ás veces, convértese nun traballo ingrato. No ano 2016 publiquei un artigo na revista Lvcencia (número 52) sobre a vida de Joaquín Díaz Villar, rico cubano natural do Valadouro. Hoxe vai unha de confesións. Making-of, se nos poñemos estupendos.

Sobre este personaxe coñecía varios datos da súa biografía laboral e empresarial. Logo de cincuenta anos traballando nos almacéns “El Encanto” da Habana, a empresa tributoulle unha homenaxe, que tivo lugar nos xardíns La Tropical en 1955. Sabía o ano, mais non o mes nin o día. A miña intención era procurar novas desa homenaxe no principal xornal da Cuba do momento: Diario de la Marina. Como non sabía a data exacta, comecei as pescudas a partir do 1 de xuño en adiante. Logo de mirar todos os xornais até o 31 de decembro non atopei nada. Daquela, tiven que trocar a ollada, a partir do 1 de xuño, pero para atrás. Atopeino no primeiro que mirei. A nova aparecía no Diario de la Marina do 31 de maio de 1955, pois incluía unha crónica da festa de homenaxe celebrada o 29 de maio de 1955. Por outra parte, o mesmo día 29 de maio tamén foi entrevistado por Diario de la Marina. Comprendedes por que dicía o de traballo ingrato? En fin, na entrevista que lle facían a Díaz Villar puiden atopar moitos datos que non tiña das súas experiencias laborais. Sorprendeume moito unha das súas frases: “No quise dar un viaje tan largo para tan poca aventura”. Gustoume e titulei así o artigo que vía a luz en Lvcensia por volta do mes de maio de 2016. Como podedes ver na imaxe que acompaña e estas liñas.

Mais, sen dúbida, o momento máis emocionante da investigación foi cando puiden falar con Marifeli Pérez-Stable, neta de Joaquín Díaz Villar, hoxe residente en Miami e profesora de socioloxía da Florida International University. Non esquecerei a conversa con ela, o 13 de xullo de 2015. Contoume emocionada a visita que fixo a Vilacampa co seu avó en 1970. De como Díaz Villar lle falaba en galego e das obras que fixo na súa parroquia. Porque os galegos, por moito que medren ou estean lonxe, sempre serán da súa parroquia, sen por iso deixar de ser outras moitas cousas. Por ela souben do falecemento de Díaz Villar en Miami en 1974, curiosamente o mesmo ano que nacín eu. Ao rematar non puiden deixar de sentir certo orgullo valadourense ao pensar que aínda hoxe en Cuba e en Miami permanece parte da historia do Valadouro, a nosa historia e a dos nosos emigrantes que nunca esqueceron a súa terra. Memoria eterna para eles.

Traballo ingrato si, mais tamén emocionante e con moitas satisfaccións. Deica outra.

Artigo na revista Lvcensia (nº 52) aquí.

Artigo na Mariña-El Progreso aquí.