A promulgación
en 2007 da coñecida como Lei de memoria
histórica supuxo un revulsivo para os estudos sobre o noso pasado máis
inmediato. Para alén das implicacións políticas, a citada lei aguilloou o debate
sobre cal debía de ser o papel da Historia e dos historiadores á hora de se enfrontar
cun pasado incómodo, tal e como segue sendo aínda hoxe a guerra civil e a
ditadura franquista. É nesta liña de análise onde temos que situar o libro Memoria de guerra y cultura de paz en el
siglo XX, unha nova achega do proxecto de investigación interuniversitaria
Nomes e Voces, á súa vez xerado na calor do Ano
da memoria en 2006. O volume é resultado do coloquio internacional «Memoria
da Guerra, Reconciliación e Cultura de Paz», celebrado en Santiago de
Compostela entre o 13 e o 15 de decembro de 2010, configurado como unha
actividade máis dentro do Foro 2010, vasto proxecto que xuntou na capital de
Galiza a persoas e organizacións que traballan na cultura da paz.
As mesas de
debate que integraron o coloquio son os capítulos que configuran este libro.
Neles, un coordinador expón de primeiras as principais conclusións de cada
debate, que se desenvolve polo miúdo con cada participante. O primeiro
capítulo, baixo a responsabilidade de Lourenzo Fernández Prieto, investigador
principal do proxecto Nomes e Voces, analiza o estudo do pasado incómodo en
España e os seus principais retos. Os textos deste capítulo insisten en que o
coñecemento histórico debe contribuír a superar as vellas feridas, sacando á
luz toda a verdade para resarcir ás vítimas. Ora ben, non se pode caer na
tentación de xudicializar o pasado –un risco que se deriva da propia Lei de memoria histórica−. Neste senso,
faise necesaria unha xustiza retributiva, non punitiva. A perspectiva histórica
axuda a situar no pasado os feitos dramáticos, evitando ver a guerra civil como
un eterno presente (Gabriele Ranzato). Debemos asumir que existe unha
pluralidade de memorias sobre o noso pasado, diversidade que debe ser analizada
polos historiadores para asumir unha repartición ecuánime de responsabilidades,
só deste xeito avanzaremos no camiño da reconciliación.
O capítulo
segundo, coordinado polo profesor Xosé Manoel Núñez Seixas, supón un importante
esforzo de Historia comparada. En efecto, varios especialistas achéganse aos
pasados traumáticos en Europa na procura de similitudes e diferenzas co caso
español. Así, a diferenza do que ocorreu cos crimes nazis, onde os debates se
centran na mellor maneira de lembrar, en España até non hai moito tempo púñanse
o acento na necesidade do esquecemento. Nese senso, tanto en España como nos
países da órbita da URSS a construción dunha memoria democrática foi algo
secundario. Outra achega novidosa desta parte foi a necesidade de investigar no
pasado colonial como antecedente das violacións dos dereitos humanos (Andreas
Stucki). O capítulo terceiro continúa nesta mesma liña, agora coa análise dos
pasados incómodos en varios países de América latina. Baixo a coordinación de
Eduardo Rey Tristán, os autores desta parte insisten no papel que debe xogar a
Historia para a superación dos traumas pasados. Nesta liña, son esclarecedoras
as palabras da historiadora María Rosaria Stabili: “Creo que el oficio de
historiador (…) puede plantearse como una gran contribución a la pacificación
de una sociedad herida y dividida en la medida en que logre otorgar igual
legitimidad a todas las memorias…” (p. 130).
O profesor da
Universidade de Vigo Julio Prada coordinou o capítulo cuarto, centrado na
análise de conceptos como xenocidio ou crimes contra a humanidade e no debate
verbo da súa aplicación ao caso español. A conclusión máis destacada desta
parte céntrase no feito de que a xustiza transicional en España puxo o acento
no resarcimento moral das vítimas en detrimento da vía penal. O capítulo
quinto, baixo a responsabilidade de Eliseo Fernández, achégase ao traballo e
obxectivos de distintas entidades que, desde a sociedade civil, pulan por manter
acesa a chama da memoria das vítimas. Neste apartado subliñamos a pertinencia
dos coñecidos como «lugares de memoria» e o papel dos mesmos como mantedores da
memoria da represión.
Os arquivos, a
súa ordenación e accesibilidade, foron obxecto de estudo do sexto capítulo
deste libro, coordinado polo profesor Emilio Grandío Seoane, tamén investigador
do proxecto Nomes e Voces. Neste punto o máis destacábel é a denuncia por parte
dos especialistas das dificultades de acceso aos arquivos, en palabras de Antonio
Gómez Quintana: “Todavía en el 2010, las principales fuentes sobre la represión
franquista continuaban, si no legalmente excluidas de la consulta pública, sí
al menos en una situación de uso casi imposible…” (p. 246). A necesidade de
políticas arquivísticas eficientes é unha das principais conclusións desta
epígrafe. E, finalmente, no capítulo sétimo, baixo a coordinación de Conxita
Mir, achegámonos a dous dos aspectos máis relevantes dos estudos actuais sobre
a guerra civil e o primeiro franquismo. Falamos tanto da investigación con
fontes orais como da perspectiva de xénero nos estudos sobre a represión. Neste
último senso, unha das conclusión máis interesantes deste apartado insiste en
considerar ás mulleres como transmisoras do silencio ou da memoria sobre a
represión.
En suma, este
libro aborda, desde a visión dos especialistas na investigación histórica, os
principais retos na análise dos pasados incómodos. É misión dos historiadores
unha achega desapaixonada aos sucesos traumáticos da nosa Historia inmediata.
Mantendo a necesidade da lembranza, que asegure a reparación das vítimas,
cómpre traballar para que ese pasado permaneza como tal, deixando de ser un
continuo presente. E sempre tendo en conta que os historiadores somos
científicos sociais, mais non xuíces.
Memoria de guerra y cultura de paz en el siglo xx. de españa a
américa, debates para una historiografía
Lourenzo
Fernández Prieto / Proxecto Nomes e Voces (eds.)
Ediciones Trea,
2012, 326 páxinas
Reseña publicada na revista Grial, nº 196, outubro-decembro de 2012, p. 100-101.