18/01/13

O ESTUDO DOS PASADOS INCÓMODOS


A promulgación en 2007 da coñecida como Lei de memoria histórica supuxo un revulsivo para os estudos sobre o noso pasado máis inmediato. Para alén das implicacións políticas, a citada lei aguilloou o debate sobre cal debía de ser o papel da Historia e dos historiadores á hora de se enfrontar cun pasado incómodo, tal e como segue sendo aínda hoxe a guerra civil e a ditadura franquista. É nesta liña de análise onde temos que situar o libro Memoria de guerra y cultura de paz en el siglo XX, unha nova achega do proxecto de investigación interuniversitaria Nomes e Voces, á súa vez xerado na calor do Ano da memoria en 2006. O volume é resultado do coloquio internacional «Memoria da Guerra, Reconciliación e Cultura de Paz», celebrado en Santiago de Compostela entre o 13 e o 15 de decembro de 2010, configurado como unha actividade máis dentro do Foro 2010, vasto proxecto que xuntou na capital de Galiza a persoas e organizacións que traballan na cultura da paz.

As mesas de debate que integraron o coloquio son os capítulos que configuran este libro. Neles, un coordinador expón de primeiras as principais conclusións de cada debate, que se desenvolve polo miúdo con cada participante. O primeiro capítulo, baixo a responsabilidade de Lourenzo Fernández Prieto, investigador principal do proxecto Nomes e Voces, analiza o estudo do pasado incómodo en España e os seus principais retos. Os textos deste capítulo insisten en que o coñecemento histórico debe contribuír a superar as vellas feridas, sacando á luz toda a verdade para resarcir ás vítimas. Ora ben, non se pode caer na tentación de xudicializar o pasado –un risco que se deriva da propia Lei de memoria histórica−. Neste senso, faise necesaria unha xustiza retributiva, non punitiva. A perspectiva histórica axuda a situar no pasado os feitos dramáticos, evitando ver a guerra civil como un eterno presente (Gabriele Ranzato). Debemos asumir que existe unha pluralidade de memorias sobre o noso pasado, diversidade que debe ser analizada polos historiadores para asumir unha repartición ecuánime de responsabilidades, só deste xeito avanzaremos no camiño da reconciliación.

O capítulo segundo, coordinado polo profesor Xosé Manoel Núñez Seixas, supón un importante esforzo de Historia comparada. En efecto, varios especialistas achéganse aos pasados traumáticos en Europa na procura de similitudes e diferenzas co caso español. Así, a diferenza do que ocorreu cos crimes nazis, onde os debates se centran na mellor maneira de lembrar, en España até non hai moito tempo púñanse o acento na necesidade do esquecemento. Nese senso, tanto en España como nos países da órbita da URSS a construción dunha memoria democrática foi algo secundario. Outra achega novidosa desta parte foi a necesidade de investigar no pasado colonial como antecedente das violacións dos dereitos humanos (Andreas Stucki). O capítulo terceiro continúa nesta mesma liña, agora coa análise dos pasados incómodos en varios países de América latina. Baixo a coordinación de Eduardo Rey Tristán, os autores desta parte insisten no papel que debe xogar a Historia para a superación dos traumas pasados. Nesta liña, son esclarecedoras as palabras da historiadora María Rosaria Stabili: “Creo que el oficio de historiador (…) puede plantearse como una gran contribución a la pacificación de una sociedad herida y dividida en la medida en que logre otorgar igual legitimidad a todas las memorias…” (p. 130).

O profesor da Universidade de Vigo Julio Prada coordinou o capítulo cuarto, centrado na análise de conceptos como xenocidio ou crimes contra a humanidade e no debate verbo da súa aplicación ao caso español. A conclusión máis destacada desta parte céntrase no feito de que a xustiza transicional en España puxo o acento no resarcimento moral das vítimas en detrimento da vía penal. O capítulo quinto, baixo a responsabilidade de Eliseo Fernández, achégase ao traballo e obxectivos de distintas entidades que, desde a sociedade civil, pulan por manter acesa a chama da memoria das vítimas. Neste apartado subliñamos a pertinencia dos coñecidos como «lugares de memoria» e o papel dos mesmos como mantedores da memoria da represión.

Os arquivos, a súa ordenación e accesibilidade, foron obxecto de estudo do sexto capítulo deste libro, coordinado polo profesor Emilio Grandío Seoane, tamén investigador do proxecto Nomes e Voces. Neste punto o máis destacábel é a denuncia por parte dos especialistas das dificultades de acceso aos arquivos, en palabras de Antonio Gómez Quintana: “Todavía en el 2010, las principales fuentes sobre la represión franquista continuaban, si no legalmente excluidas de la consulta pública, sí al menos en una situación de uso casi imposible…” (p. 246). A necesidade de políticas arquivísticas eficientes é unha das principais conclusións desta epígrafe. E, finalmente, no capítulo sétimo, baixo a coordinación de Conxita Mir, achegámonos a dous dos aspectos máis relevantes dos estudos actuais sobre a guerra civil e o primeiro franquismo. Falamos tanto da investigación con fontes orais como da perspectiva de xénero nos estudos sobre a represión. Neste último senso, unha das conclusión máis interesantes deste apartado insiste en considerar ás mulleres como transmisoras do silencio ou da memoria sobre a represión.

En suma, este libro aborda, desde a visión dos especialistas na investigación histórica, os principais retos na análise dos pasados incómodos. É misión dos historiadores unha achega desapaixonada aos sucesos traumáticos da nosa Historia inmediata. Mantendo a necesidade da lembranza, que asegure a reparación das vítimas, cómpre traballar para que ese pasado permaneza como tal, deixando de ser un continuo presente. E sempre tendo en conta que os historiadores somos científicos sociais, mais non xuíces.

Memoria de guerra y cultura de paz en el siglo xx. de españa a américa, debates para una historiografía
Lourenzo Fernández Prieto / Proxecto Nomes e Voces (eds.)
Ediciones Trea, 2012, 326 páxinas

Reseña publicada na revista Grial, nº 196, outubro-decembro de 2012, p. 100-101.