16/04/10

CABALO DE OUROS, DE VÍCTOR F. FREIXANES

Cabalo de ouros narra unha historia que deixa pegada no lector, deses relatos que permanecen unha vez que pechamos a novela. Matino en que isto é así porque, de primeiras, xa saíu de dentro do autor, que partilla connosco a súa historia. Son estes os libros que me gustan, os que fican na memoria co paso do tempo. Neste senso, podo asegurar que a(s) historia(s) deCabalo de ouros persisten. Duran.

A motivo central da novela, unha partida de cartas na Galiza da posguerra, envólvenos, captúranos. A historia, de comezo a fin, é coma unha árbore que está acubillando ao lector. Porén, como árbore vizosa que é, dela saen outra pólas, outras historias, que atraen tamén ao lector. Son digresións que, dun xeito ou doutro, están conectadas co fío principal do libro.

Víctor F. Freixanes consegue transportarnos á Galiza dos anos corenta do século pasado, aqueles anos de pedra (de wolfram, se atendemos ao argumento da novela). Así, a lectura deste libro trouxo á miña memoria a novela Era tempo de apandar(1980), de Ramón de Valenzuela, onde a voracidade suscitada polo wolfram era igualmente parte fundamental do argumento.

Nunca serán suficientes os libros que consigan facernos lembrar, ou, polo menos, non esquecer aqueles anos de represión e miseria. Penso que este é un dos principais méritos desta novela de Víctor F. Freixanes, pois, como o mesmo autor apunta nas derradeiras páxinas, "as cousas existen porque as lembramos, que é a maneira que temos de sobrevivir á nosa propia morte".

08/04/10

KARL MARX E ESPAÑA


A dedicación de Karl Marx ao traballo xornalístico non é unha das súas vertentes máis coñecidas nin valoradas, e, no entanto, foi un labor que desenvolveu ao longo de toda a súa vida, desde os primeiros artigos publicados na Gaceta Renana en 1842. Ao eido xornalístico pertencen tamén os textos recollidos no libro que comentamos nas seguintes liñas. En efecto, estamos diante das reflexións de Marx sobre a situación política española na primeira metade do século XIX, unha serie de vinte e sete artigos publicados no xornal New York Daily Tribune entre 1854 e 1857. Non se recollen, porén, todos estes textos no volume, senón tan só os que Marx rotulou baixo a epígrafe xenérica de “A España revolucionaria”, un total de nove artigos máis dous anexos. O libro conta tamén cun glosario onde o lector pode consultar as biografías dos persoeiros que aparecen nestes artigos.

Son varias preguntas as que nos suscita este libro. En primeiro lugar, por que escribe Marx sobre España precisamente en 1854? Sen dúbida, o momento era propicio para a reflexión sobre o devir político de España. Nese ano, en 1854, un novo pronunciamento militar levou ao sector máis exaltado do liberalismo ao poder, derrocando deste xeito aos moderados, que monopolizaran o goberno desde 1844. A apertura dun novo proceso revolucionario, o que máis tarde se coñecería como Bienio Progresista (1854-1856), era, xa que logo, un momento acaído para analizar os movementos que supuxeron a creba do Antigo Réxime en España. Velaquí a principal angueira de Marx nestes textos: estudar a revolución liberal española. Non obstante, os obxectivos de Marx ficaron algo incompletos, pois os nove artigos que forman a serie “A España revolucionaria” céntranse no periodo que vai de 1808 a 1822, deixando incompletos tanto o Trienio Liberal (1820-1823), como o proceso revolucionario que se enceta tras a morte de Fernando VII en 1833.

Unha segunda pregunta que poderiamos facernos sería: por que tiña interese o New York Daily Tribune en coñecer a situación política de España? Para alén de satifacer a curiosidade dos seus lectores, hai que saber que este xornal, fundado en 1841, era un medio moi influínte na cada vez máis poderosa burguesía industrial norteamericana. Unha burguesía en expansión que xa tiña postos os seus ollos en Cuba, daquela aínda unha colonía española. Así, non sería esaxerado afirmar que os intereses norteamericanos sobre Cuba estarían detrás do encargo que o New York Daily Tribune fixo a Marx de escribir sobre a política española. Neste senso, cómpre lembrar que por aquel entón nos Estados Unidos xa estaba plenamente asentada a doutrina inspirada por James Monroe durante a súa presidencia (1817-1825). Esta tese, frecuentemente sintetizada na máxima “América para os americanos”, dáballe aos Estados Unidos un predomio sobre todo o que ocorrera no continente americano, estando na base do futuro imperialismo norteamericano.

Nos seus comentarios Marx destacou a orixinalidade da revolución liberal española, fronte a outros autores que vían influencias doutros países, nomeadamente de Francia. Así, para Marx, a Constitución de 1812 estaba baseada nunha tradición propia, que tiña como bases as reformas borbónicas do século XVIII e o tradicional papel que en España tiveran as Cortes e os concellos. Xa que logo, Marx asómbrase polo feito de que as institucións revolucionarias estiveran baseadas no vello ordenamento administrativo español, que se presendía recuperar liberándoo das cargas feudais. Este gusto polas institucións tradicionais tamén podería estar detrás da inxenua confianza que os liberais tiveron con Fernando VII, que traizou reiteradamente a súa palabra de ser leal coa Constitución de 1812. Marx, impresionado pola inocencia dos revolucionarios españois, dedicou duros adxetivos a Fernando VII: “xamais un mortal soportou os sufrimentos alleos con máis estoica apatía” (p. 125), ou “ Fernando VII era unha sorte de virtuoso na arte da audacia pasiva e a cobardía activa” (p. 126).

A debilidade dos liberais españois estaba tamén detrás do protagonismo do exército, única forza quen de asentar as institucións liberais, velaquí a explicación do fenómeno dos pronunciamentos que sementaron o século XIX en España. Nesta mesma liña, na súa análise do Trienio soubo ver a fractura do partido liberal, entre um sector moderado, partidario da reforma da Constitución de Cádiz, e un sector exaltado, decidido a profundizar nas reformas revolucionarias. Non obtante, Max foi máis alá e apuntou a incapacidade do sistema liberal español para a alternacia politica: “En España todos os partidos, con igual obstinación, arrincan de vez todas as páxinas do libro da súa historia nacional que non escribiran eles mesmos” (p. 122).

Atopámonos, pois, diante dun libro que pon a disposición dos lectores uns textos pouco coñecidos de Karl Marx sobre o complexo século XIX español. Malia seren un artigos que relatan feitos acabados de acontecer, Marx soubo ver no momento as claves máis significativas da revolución liberal en España, características que serían refrendadas moitos anos máis tarde polos historiadores. Xa que logo, nestes textos, moito máis que a inmediatez do relato xornalístico, podemos apreciar a capacidade de análise e diagnose de Marx, o que lles confire un especial interese e importancia.

Karl Marx
La España revolucionaria
Madrid: Alianza Editorial, 2009
185 páxinas

Reseña publicada na revista Murguía, Revista galega de Historia, nº 17-18, setembro 2008-abril 2009.

26/03/10

HISTORIAS DE EMIGRANTES


A emigración galega a América é unha historia colectiva, unha suma de pequenas historias. Algunhas desas memorias de vida son coñecidas, ben polo éxito económico, ben polo importante labor cultural. Emporiso, a maioría desas experiencias individuais permanecen inéditas. No libro que imos comentar, Catro historias de emigrantes, xúntanse a un tempo a memoria dos emigrantes descoñecidos e a lembranza daqueloutros que tiveron unha repercusión pública. En calquera caso, o traballo de Manuel Losa descóbrenos, unha vez máis, a importancia da emigración na Galiza contemporánea. Para ben ou para mal, velaquí unha historia que tivo un protagonismo colectivo: os milleiros de galegos e galegas ciscados por América adiante.

O libro encétase cunha introdución que ofrece un contexto xeral da emigración galega no Uruguai, ben coñecida polo autor ao ser el mesmo emigrante neste país. Manuel Losa Rocha (Santiago de Compostela, 1940) é autor dunha bibliografía centrada, basicamente, na súa experiencia como emigrante no Uruguai. Así podemos destacar os títulos O vendedor de libros e Relato dun emigrante, ambos publicados en Montevideo en 2007. Losa é autor tamén dunha biografía de Xesús Canabal Fuentes, unha das principais figuras da colonia galega no Uruguai, editada co gallo do seu nomeamento como fillo predilecto do Concello do Pino. Aínda que na súa introdución o autor pasa revista aos principais fitos da emigración galega na República Oriental, cómpre ter en conta que a perspectiva que se emprega é a do actor implicado, non a do investigador no tema. Afirmamos isto porque, ás veces, no texto nótase unha visión idealizadora do emigrante galego, así como demasiadas xeneralizacións. Ora ben, o afirmado non lle quita mérito á obra, pois o devalar destas vidas achega moita información susceptíbel de ser aproveitada polos investigadores da emigración galega no Uruguai.

As catro biografías que se nos presentan no volume poderiamos, á súa vez, dividilas en dous bloques. Por un lado, consonte ao que afirmabamos no primeiro parágrafo, as dúas primeiras responderían ás memorias de vida de dous emigrantes anónimos. Por outro lado, nas dúas restantes atopariámonos a dous emigrantes cunha maior proxección social. Uns e outros tiveron unha relación persoal co autor do libro, feito que se demostra nos detalles e nas anécdotas que se nos relatan nestas biografías. Estamos, xa que logo, diante de memorias de vida elaboradas máis coa entrevista e a conversa cos protagonistas que coa referencia bibliográfica, feito que sen dúbida déixase notar na frescura do relato.

As dúas primeiras biografías corresponden a Isidoro Manuel García García (Monfero, 1933) e a Eduardo Martínez Filgueira “O Cañotas” (Noia, 1926). Ambos personaxes poden situarse no pulo migratorio dos anos cincuenta. Tamén en ambos casos hai unhas situacións traumáticas que motivaron a emigrar. No caso de Isidoro M. García foi o asasinato do pai, militante socialista e tamén antigo emigrante no Uruguai. As penurias da posguerra foron determinantes para que O Cañotas decidise seguir o camiño da emigración. A emigración de Isidoro M. García desenvolveuse por medio de vieiros legais, pois foi reclamado por un irmán que emigrara previamente. Eduardo Martínez, pola contra, entrou no Uruguai de xeito ilegal, tras ter pasado dous anos no Rio de Janeiro. A descrición das súas vidas na emigración segue un modelo prototípico, equiparábel a moitos casos: traballo duro desde o máis baixo, asentamento e reclamo da familia que quedara en Galiza, integración na sociedade de acollida e participación en actos da colectividade galega. Porén, no caso do Cañotas hai un engadido: estamos diante do emigrante que toma consciencia de Galiza na emigración. En efecto, tal e como nos lembra Manuel Losa na súa introdución: “Moitos emigrantes galegos, do medio rural principalmente, comezaron a coñecer a súa terra a partir da chegada a América e a concorrencia ás bibliotecas, aos faladoiros e aos actos culturais das institucións” (p. 30). No caso de Eduardo Martínez o compromiso coa terra natal concretouse na elaboración de imaxes en madeira –era carpinteiro de profesión− de Rosalía de Castro e Castelao, que repartiu entre as entidades galegas do Uruguai.

Os outros dous emigrantes biografados no volume tiveron unha maior dimensión pública. Atopamos, en primeiro lugar, a Xosé Lage Sierra (Ortigueira, 1916), Pepe Montoya de alcume artístico. Non estivo exento este emigrante duns comezos traumáticos, motivados pola súa condición de fillo natural e a tormentosa relación cunha tía. Ora ben, a diferenza dos dous anteriores, Pepe Montoya só tivo no Uruguai traballos relacionados co eido da cultura. Así, foi durante moitos anos profesor de danza no Centro Gallego e director do Ballet España desta institución. O seu traballo viuse recompensado co recoñecemento de varias entidades galegas de Montevideo.

Antón Crestar Faraldo (Miño, 1896 – Montevideo, 1983) é, sen dúbida, o máis coñecido dos emigrantes presentes neste libro. A súa historia como emigrante repártese entre Uruguai, a onde emigrou entre 1910 e 1915, e os Estados Unidos, onde residiu entre 1916 e 1922. A partir deste último ano, Crestar, xa coa súa familia asentada en Montevideo, abandonou Norteamérica para se asentar definitivamente no Uruguai. A actividade social deste emigrante foi moi intensa, sobre todo nas dúas principais institucións galegas de Montevideo: o Centro Gallego e a Casa de Galicia, entidades das que foi membro das súas xuntas directivas. O labor cultural de Antón Crestar estendeuse tamén ao Banco de Galicia, onde colaborou estreitamente con Xesús Canabal. Mais, Crestar desempeñou tamén un papel moi importante no movemento galeguista en Montevideo. Así, en 1934 participou na fundación da Irmandade Galeguista da capital uruguaia. Nesta mesma liña, debemos destacar tamén que tivo un importante protagonismo no apoio aos refuxiados republicanos tras a derrota na Guerra Civil. No desenvolvemento destas tarefas Crestar relacionouse cos principais líderes do exilio galego, tales como Castelao ou Ramón Suárez Picallo. Como no caso de Pepe Montoya, o seu labor a prol de Galiza viuse recoñecida, non só polas entidades galegas no Uruguai, senón tamén polo seu concello natal.

Os emigrantes recollidos neste volume poden representar un paradigma bastante acaído do que foi a emigración galega, pois a carón daqueles emigrantes que viviron soamente para o seu traballo, temos aqueloutros que tiveron un destacado compromiso coa terra que os viu nacer. Uns e outros merecen ser lembrados e recoñecidos, pois son protagonistas sobranceiros da Historia contemporánea de Galiza. A Historia de Galiza que se construíu lonxe da propia Galiza, aínda que para os emigrantes as distancias sempre foron relativas.

Catro historias de emigrantes
Manuel Losa
Vigo: Galaxia, 2009, 210 páxinas

Reseña publicada na revista Estudos Migratorios, Vol. III, nº 1 (2010)

15/03/10

ESTEREOTIPOS

A estas alturas xa todo o mundo debe coñecer as lindas palabras que nos dedicou Rosa Díez. Cando Inaki Gabilondo lle pediu que describira brevemente a Zapatero, a ilustre estadista afirmou que “podería ser galego no sentido pexorativo do termo”. Non se estendeu tanto con Rajoy, do cal afirmou, simplemente, que “é galego”. Non era a primeira vez que esta política (no sentido pexorativo do termo) empregaba “galego” como un cualificativo insultante; hai arredor dun ano xa describira así ao actual presidente da Xunta. Francamente, a min non me sorprende que Rosa Díez teña interiorizada esta visión dos galegos, despois de todo só é a punta do iceberg da opinión que merecemos a moita xente pola meseta adiante. O que me sorprendeu foi a chulería de pronuncialo nunha canle de televisión, facelo sabendo que non lle ía traer consecuencias. Isto corroborouse cando, unha vez que estoupou a polémica, negouse a desculparse, amosando así ás claras o endeusada que está esta persoa. A soberbia pódelle demasiado a esta muller. Non quedou aí a cousa. Días despois, un dos “intelectuais” orgánicos do partido de Rosiña, o catalán Arcadi Espada, dedicounos unha nova morea de insultos, que se nos enfadábamos era porque eramos uns “pueblerinos” e outras cousas polo estilo. Desta volta, este simpático foi para a casa coas orellas quentes, diso encargouse Xulia Otero, que lle deu un bo repaso. Xa antes en UPyD pensaban que os que protestabamos eramos uns “perturbados nacionalistas”. É normal. Non están afeitos a que os galegos protestemos. Por iso reaccionaron con violencia. O asunto non é novo, vén de vello. Xa as grandes plumas do “Siglo de Oro” español se despachaban a gusto á nosa conta. O estereotipo, sempre o estereotipo. Hoxe quero reproducir a opinión que lle mereciamos a unha das cabezas máis brillantes do século XX en España: o filósofo José Ortega y Gasset (1883-1955). Degustade os eloxios que nos dedicou na súa obra España Invertebrada (1921):

En Galicia, tierra pobre, habitada por almas rendidas, suspicaces y sin confianza en sí mismas, el particularismo será reentrado, como erupción que no puede brotar, y adoptará la fisonomía de un sordo y humillado resentimiento, de una inerte entrega a la voluntad ajena, en que se libra sin protestas el cuerpo para reservar tanto más la íntima adhesión.
No he comprendido nunca por qué preocupa el nacionalismo afirmativo de Cataluña y Vasconia y, en cambio, no causa pavor el nihilismo nacional de Galicia o Sevilla.


Que? Que vos parece? Non son palabras semellantes ás que o partido de Rosa Díez empregou para xustificarse? Como vedes hai precedentes. Don José estaba preocupado polo proceso de dispersión que sufría España desde o Desastre de 1898. Pero, no canto de procurar unha solución, o filósofo non só non busca rectificar o centralismo, senón que aínda se reafima nel. Vede:

España es una cosa hecha por Castilla, y hay razones para ir sospechando que, en general, sólo cabezas castellanas tienen órganos adecuados para percibir el gran problema de la España integral. Más de una vez me he entretenido imaginando qué habría acontecido si, en lugar de hombres de Castilla, hubieran sido encargados, mil años hace, los “unitarios” de ahora, catalanes y vascos, de forjar esta enorme cosa que llamamos España.

Pois xa llo digo eu don José. Se fora a periferia a que tivera que facer España ao mellor viviamos nun Estado plural, respectuoso cos particularismos, incluído o castelán, que tanto ten que aportar. Non, don José, non. Non foron cabezas castelás as que crearon esta España decrépita, foron cabezas madrileñas. Velaí o problema. E así nos foi e segue indo.

Post scriptum I: Non obstante, tamén quero lembrar unha visión moito máis amábel de Castela. Podemos atopala nas páxinas marabillosas de Miguel Delibes, que acaba de deixarnos. Non importa, queda a súa obra. Lendo a prensa estes días atópome cunha entrevista onde Delibes afirmaba: “Para mi Madrid es la ciudad del miedo. A mí Madrid me da miedo, porque si Valladolid me parece un enorme aparcamiento, Madrid me parece cinco veces ese aparcamiento” (El País, 13/03/2010). Xenial.

Post scriptum II: Xa o dixo Xulia Otero. O problema de se os galegos subimos ou baixamos pola escaleira está en quen mira, non nos propios galegos. Aínda así, sempre poderemos responder: e a ti que carallo che importa se subo ou baixo!

Post scriptum III: Cambiando de tema, para rematar. En Santiago, na Costa de Santa Isabel, hai un cidadán cubano que está en folga de fame para protestar contra a violación dos dereitos humanos en Cuba e para pedir a liberación dos presos políticos. Desde este blogue fágolle chegar a miña solidariedade e apoio. Eu non vou mirar para outro lado.