Acontece frecuentemente que tras a
lectura dun ensaio histórico muda o noso xeito de ver unha época, un proceso ou
unha figura protagonista. Rematar con falsos mitos e ofrecer novas e máis
acaídas visións, baseadas sempre nunha documentación de primeira man, son os
principais obxectivos da ciencia histórica. Non obstante, tamén adoita pasar
que tras a finalización dunha investigación as hipóteses xerais, as visións
comunmente aceptadas, vense corroboradas. Algo disto sucede tras a lectura da
biografía do rei Fernando VII que vén de publicar o historiador Emilio La
Parra, unha obra que foi galardoada co XXX Premio Comillas de Historia,
Biografía e Memorias en 2018. Efectivamente, logo de ler este volume podemos
reafirmarnos na catástrofe de persoa que foi este rei, da súa pésima actuación
nos asuntos de Estado e na mala fama que xa tivo entre os seus contemporáneos.
La Parra escribe unha sólida biografía, asentada na consulta de amplas fontes
documentais e unha numerosa bibliografía, tanto de época como actual. Para alén
das anécdotas, que dominan outros libros sobre este mesmo personaxe, este
historiador emprega a figura histórica de Fernando VII para ofrecernos as
chaves dunha época complexa: a transición do Antigo Réxime ao Estado
constitucional. Empregar un persoeiro histórico como fío condutor para entender
unha época sitúa a esta obra dentro dos modernos presupostos da biografía
histórica.
Mais a historia de Fernando VII –como
posteriormente a da súa filla e sucesora, a raíña Isabel II– é tamén a historia
da deturpación dos ideais constitucionais: o fracaso dunha nova Administración
racional e xeradora de benestar público. A transición cara ao Estado liberal en
España –transición asentada sobre o pacto entre os reformistas do Absolutismo e
o liberalismo moderado– colocou á Administración pública como botín das
faccións políticas que en cada momento ocupaban o poder, facendo inoperante
calquera posibilidade de alternancia no goberno do Estado. Estas débiles bases,
configuradas xa na último período de reinado de Fernando VII, son as que
explican o fracaso do Estado liberal e nacional español. Por outra parte, outro
efecto deste particular vieiro cara ao constitucionalismo en España foi a
imposibilidade de consolidar unha Administración civil, predominando os
militares na salvagarda da orde pública e do mesmo Estado.
O rei Fernando VII perpetrou tres golpes
de Estado. O primeiro deles en 1808, cando destronou ao seu pai Carlos IV. O
segundo en maio de 1814, logo da súa volta de Francia, cando revogou a
Constitución de 1812 e todo o edificio lexislativo das Cortes de Cádiz. O
terceiro en xullo de 1822, cando tentou rematar pola forza coa Constitución e,
aínda que desa vez fracasou, ao ano seguinte a invasión francesa dos Cen Mil Fillos de San Luís rematou por
restauralo no poder absoluto. Coñécese, xa que logo, que os Borbóns teñen
experiencia nisto de violentar as institucións constitucionais.
Nesas circunstancias Fernando VII
necesitou contar cun amplo aparello represivo para librarse dos seus inimigos
políticos, esencialmente os liberais, que teimaban en pór en vigor a
Constitución de 1812. A partir de 1814 o rei valeuse da Inquisición para
perseguir aos liberais. Ningunha outra institución da monarquía absoluta posuía
a loxística e o aparello administrativo que a Inquisición. Deste xeito, de
perseguir á disidencia relixiosa pasou a perseguir á disidencia política. De
encarcerar e torturar a bruxas, protestantes e outras seitas, a Inquisición
comezou a cazar liberais. E foron moi eficientes. Así nolo conta La Parra:
La
Inquisición, en definitiva, se puso por completo al servicio del rey absoluto y
es evidente que a éste no le preocupaba tanto la heterodoxia religiosa, ni
siquiera la herejía, como la disidencia política, por más que en el discurso
absolutista esta última se relacionara estrechamente con la religión. Lo que
realmente importaba al rey era desbaratar las conjuras y los planes
insurreccionales de los liberares. Al efecto le resultaba de gran utilidad la
red informativa de la Inquisición, que si bien ya no era la de antaño, seguía
sindo poderosa y la más eficaz a falta de una organización policial moderna, de
la que Fernando VII no dispuso hasta después del Trienio (La Parra 2018: 297)
Non obstante, en 1823, ano no que se
restaurou a monarquía absoluta por segunda vez, a Inquisición non vai ser
restabelecida. Primeiro, porque as monarquías europeas que facilitaran a volta
de Fernando VII como rei absoluto non estaban dispostas a permitir o regreso da
Inquisición. Era esta unha institución como moi mala fama en todos os países
europeos, países nos que comezaba a xerarse unha opinión pública quen de
incidir sobre os gobernos. Cómpre dicir, por outra parte que esa mala fama
mesmo pode chegar á actualidade, sendo Inquisición e España equiparábeis en
termos históricos. Ora ben, naquel intre o rei tampouco estaba moi interesado
en volver a pór en marcha a Inquisición, pois era unha institución moi poderosa
dominada polos elementos máis ultras da sociedade, difícil de controlar e
perigosa para o propio poder do rei. É dicir, o rei tiña medo non só do que lle
viña pola esquerda, senón tamén daqueles que podían pasarlle pola dereita, e
que cada vez se ían xuntando máis arredor de seu irmán Carlos (carlistas).
Agora, a cuestión era a seguinte: como
levar adiante unha efectiva represión da disidencia política se non podemos
contar xa coa Inquisición? Para todo hai solución. En xaneiro de 1824 Fernando
VII creou a Policía, que desde aquel momento se había encargar de vixiar e
reprimir tanto aos liberais coma aos ultrarrealistas. Xa que logo, o nacemento
da Policía en España está estreitamente vinculado coa necesidade de reprimir a
disidencia política, substituíndo á Inquisición nos mesmos obxectivos.
Evidentemente, unha institución nacida con tales fins estaba destinada a
perdurar, e máis en España.
Atopámonos, pois, diante dun documentado
estudo biográfico do rei Fernando VII que é, asemade, unha análise polo miúdo
da España que deixa atrás a idade moderna e comeza un novo xeito de entender a
política. Nesta transición, que había de acadar as súas meirandes cotas nos
comezos do reinado de Isabel II, destacou o continuísmo e o mantemento de
vellos valores, situación que non foi allea ao propio xeito de actuar de
Fernando VII. Foi, quizais, a primeira das transicións da España contemporánea,
tan gatopardiana como as que virían despois.
Fernando VII. Un rey deseado y destestado
Emilio La Parra
Tusquest, Barcelona, 2018, 752 páxinas
Recensión publicada en Murguía, Revista Galega de Historia,
nº 38, xullo-decembro de 2018.