12/12/13

A VISITA DE ISABEL II A GALIZA

No século XIX a construción do Estado liberal e constitucional mudou de vez os paradigmas políticos. Se ao longo da Idade Moderna o monarca absoluto foi o suxeito da soberanía e, xa que logo, receptor final das lexitimidades; agora, na centuria decimonónica, o cerne será a Nación. Os antigos súbditos convértense en cidadáns e a súa aquiescencia, polo menos en teoría, é precisa para exercer o poder político. Deste xeito, os antigos reis absolutos convértense, ao longo do oitocentos, en soberanos constitucionais. Tal transformación, loxicamente, non estivo exenta de dificultades, con numerosas continuidades a respecto do pasado.

Para o caso español, foi Isabel II a primeira en exercer, ao longo de todo o seu reinado (1833-1868), como raíña constitucional. É, pois, neste período onde temos que procurar o nacemento dunhas novas formas de entender a representación política. Se ben é certo que a Monarquía seguía a ser un piar fundamental do sistema liberal, o xeito de presentar á Soberana diante do pobo xa non podía ser o mesmo. Así, a Monarquía de Isabel II non debía lexitimarse só a si propia, senón que tamén tiña que xustificar unha nova Administración: o Estado constitucional. Compréndese, deste xeito, que a presentación da raíña diante dos españois da época era de vital importancia. É nesta liña de investigación onde debemos de inserir o libro de Margarita Barral Martínez, A visita de Isabel II a Galicia en 1858. O duplo interese monárquico e liberal é sinalado pola autora coas seguintes palabras: “Era preciso que Isabel II conquistase a simpatía dos españois para humanizar a figura da Coroa e desenvolver o sentimento nacional, tan necesario para a causa liberal en constitución e tantas veces ameazada” (99).

Baixo as premisas comentadas, Isabel II realizou, entre 1858 e 1866, unha serie de 6 xiras por distintos lugares da Península Ibérica –en 1866 chegou mesmo a desprazarse até Lisboa, na que sería a súa única saída ao estranxeiro−. A presenza da raíña en Galiza estendeuse entre o 1 e o 14 de setembro de 1858, dentro dunha xira máis ampla que a levou por todo o noroeste peninsular. A visita foi preparada con minuciosidade polo Goberno da Unión Liberal presidido polo xeneral Leopoldo O’Donnell, que daquela viña de inaugurar un Executivo que se estendería até 1863. Tal era a importancia publicitaria que a viaxe tiña para o Goberno que se contratou un cronista oficial, labor que sería desempeñado por Juan de Dios de la Rada y Delgado (1827-1901) quen, en 1860, daría ao prelo un libro no que glosaría os datos máis importantes da viaxe do séquito real, tal obra é aínda hoxe en día unha das principais fontes para o coñecemento do periplo de Isabel II polo noroeste de España.

Son catro os puntos que a autora sinala como máis salientábeis da presenza de Isabel II en Galiza en 1858. O primeiro deles é a Historia e é tamén un dos aspectos nos que se observa máis continuidade con respecto ao pasado. En efecto, Isabel II é sinala como raíña constitucional, pero tamén como depositaria dunha longa tradición histórica, continuidade que estaría asegurada co nacemento do príncipe Afonso –o futuro Afonso XII−, que acompañou a súa nai na visita e daquela tiña apenas un mes de vida. Outra aspecto subliñado da viaxe polos cronistas da época, e no que tamén podemos atopar unha clara continuidade con respecto á Idade Moderna, é o aspecto da relixiosidade. Isabel II era unha raíña Católica, algo que se demostra coa súa presenza nos templos das cidades que visitou, destacando neste senso a visita á Catedral de Santiago, que naquel 1858 celebraba un Ano Santo Xacobeo. Aspecto máis novidoso foi a vinculación da monarquía co progreso, e que podemos exemplificar na presenza real na inauguración das obras da liña de ferrocarril que uniría A Coruña coa meseta. A súa visita ao Arsenal de Ferrol ou á Universidade de Santiago irían nesta mesma liña de unir o progreso á figura de Isabel II, un aspecto que tamén é subliñado por Ramón Villares no limiar do volume. Finalmente, o último punto no que se fixo fincapé foi o da beneficencia, pois a raíña deixou ao seu paso unha longa listaxe de doazóns que pretendían enxalzar a súa figura como monarca preocupada polo seu pobo.

Cabe preguntármonos, como tamén o fai a autora, en que medida a visita de Isabel II a Galiza serviu para consolidar o proceso de nation-building no que estaban enfrascados os liberais? Conclúe Margarita Barral que entre as elites houbo unha aceptación da identidade nacional hexemónica, cooperando dun xeito activo tanto cos preparativos como co desenvolvemento da viaxe. Constata, por outra parte, que entre as clases populares houbo un notábel entusiasmo acrecentado polas festas e desfiles públicos, o que leva á autora a falar do desenvolvemento dun “nacionalismo banal” (en terminoloxía de M. BILLING: 1995), isto é, conxuntural, motivado polas circunstancias extraordinarias. Situación que tamén se repetirá apenas dous anos despois cos fastos organizados co gallo da vitoria da guerra en Marrocos.

Non obstante, a autora fai fincapé no feito de que as particularidades étnicas estiveron amplamente representadas e formaron parte dos actos oficiais de homenaxe á raíña. De tal xeito que os elementos propios da cultura galega eran vistos como unha peza máis da nación española. En palabras de Margarita Barral: “A interacción entre a etnicidade galega e os elementos de nacionalización española foi evidente na visita da Familia real a Galicia en 1858” (196). Mesmo a lingua galega estivo presente para cantar as glorias de Isabel II e da dinastía borbónica, en poemas nos que participaron os principais bates galegos da época, caso do precursor Xoán Manuel Pintos. A presenza do rexional estivo en consonancia co peso que as elites locais tiveron na construción do Estado liberal. Xa que logo, como xa sinalaron outros autores galegos (VEIGA ALONSO: 1999), a construción do edificio constitucional temos que entendelo como unha dupla achega do centro e máis da periferia, coa que hai que contar en todo caso.

Xa que logo, o estudo da visita real a Galiza en 1858 convértese nun exame axeitado para comprobar o grao de nacionalización española que por aquela altura existía. Deste xeito, conclúe a autora que se ben é certo que no momento non había unha formulación nacional alternativa e mesmo o provincialismo colaborou nos actos da viaxe, non por iso podemos falar de que a visita supuxo un pulo decisivo á nacionalización da poboación galega, que se limitou a participar nos festexos –nacionalismo banal− para continuar despois coa súa vida cotiá. Faltaban aínda uns anos para que o rexionalismo comezase a construír un edificio nacional diferente do español oficial.

Indicacións bibliográficas:
BILLING, M. (1995): Banal Nationalism, London: SAGE Publications.
VEIGA ALONSO, X.R. (1999): O Conde de Pallares e o seu tempo, 1828-1908: aproximación ó activismo das elites na Galicia decimonónica, Lugo: Deputación provincial.

BARRAL MARTÍNEZ, Margarita (2012): A visita de Isabel II a Galicia en 1858, Santiago de Compostela: Sotelo Blanco / Consorcio de Santiago, 215 páxinas

Reseña publicada na revista Madrygal, Revista de Estudios Gallegos, volume 16, 2013, p. 225-226.

05/12/13

A FORZA DA PALABRA: ANTONIO LOREDO

Sempre admirei dos anarquistas a súa preocupación pola educación. Nos militantes libertarios houbo sempre unha intensa inquedanza pedagóxica, froito da cal serían as innumerábeis conferencias pronunciadas e as bibliotecas que adornaban as súas sedes. Por suposto, velaí está o fito da escola racionalista, verdadeiro facho do movemento anarquista ibérico, que tivo en persoeiros como Francecs Ferrer i Guàrdia (1859-1909) a un dos seus principais valedores. Por iso me gustan as historias persoais dos anarquistas. Xa que logo, traio hoxe á memoria a figura do anarquista galego Antonio Loredo, de quen a editorial-libraría LaMalatesta vén de publicar unha antoloxía dos seus traballos baixo o significativo título de Mis palabras son mi vida.

Antonio Loredo Martínez naceu en Vigo en 1879. Marchou de neno na compaña de seus pais á Arxentina, país onde abrazaría a causa libertaria. En Bos Aires pertenceu ao gremio dos perruqueiros. O seu labor como propagandista anarquista –en medios como o xornal La Protesta− valeulle ser deportado a Montevideo o 20 de xuño de 1905. Deste xeito, entre 1906 e 1908 residiu na capital Oriental. No Uruguai editou, en colaboración con Manuel Troitiño, a  revista La Acción Obrera. Foi tamén iniciador dunha "Escola Moderna". Loredo Martínez retornou a Bos Aires, mais axiña sería de novo deportado. Así, en febreiro de 1909 foi expulsado da Arxentina, desta volta con destino a España.

Asentouse en Barcelona, onde se uniu ao grupo ácrata "4 de mayo", grupo que desde 1906 viña publicando na cidade Condal o periódico Tierra y Libertad. A este medio pertencen a maioría das colaboracións xornalísticas recollidas na antoloxía Mis palabras son mi vida, que publica tamén algún artigo do noso protagonista en Solidaridad Obrera, outro gran periódico anarquista. Fiel ao seu ideal, Antonio Loredo sempre defendeu a pureza do anarquismo, oposto a calquera forma de participación política. Nos artigos recollidos en Mis palabras son mi vida critica con forza o socialismo reformista, que acreditaba no parlamentarismo como forma de acadar reformas paulatinas. Así, en xaneiro de 1911 escribía: «…nosotros, antieleccionistas en principio, teníamos razón de proclamar que el sindicalismo, por razones de la propia coherencia doctrinal debía, no sólo descartar de sus medios de lucha la táctica parlamentaria, sino que debe luchar de frente a la acción estatal…» (p. 147).

Loredo tamén participou no Comité de folga durante a Semana Tráxica (1909), participación que o levou a ser detido e a pasar por varias cárceres. Tras ser liberado, a comezos de 1910, fomentou xunto con outros líderes anarquistas varios mitins a prol da escola racionalista. Todo este labor propagandístico colmou a paciencia das autoridades españolas, as cales o detiveron e o conduciron a un barco que o devolveu de novo a América. Desde o vapor que o levou ao desterro Loredo tivo tempo de escribir aos seus compañeiros de Tierra y Libertad e, entre outras cousas, afirmaba: «Voy hacia el destierro, contento, a continuar la tarea revolucionaria y redentora, y voy conforme, porque con la actitud del gobierno español se demuestra la inutilidad de todas las leyes y del principio de autoridad en que se basan las instituciones sociales de hoy» (Mis palabras son mi vida, p. 126).

Pouco duraría desta volta a emigración de Loredo. Tras unha breve estancia en Montevideo foi enviado a Bos Aires. En setembro de 1910 sería expulsado de Arxentina, regresando outra vez a España. Loredo marchou a París para fuxir da presión á que era sometido en Barcelona, aínda así a finais de 1910 atopámolo de novo na cidade Condal vivindo da súa profesión. Ora ben, en agosto de 1911 foi detido e conducido a outro barco, de novo con destino a América. Con razón afirma Francisco Madrid Santos, compilador do libro que reseñamos, que Antonio Loredo foi o anarquista que máis veces cruzou o charco… por conta do Estado.

Por volta de finais de 1913 Loredo conseguiu retornar a España, continuando co seu incesante labor. En 1913-1914 formou parte da CNT catalá. En 1915 participou no Congreso Internacional da Paz celebrado en Ferrol, en representación do xornal barcelonés Solidaridad Obrera. Participou nunha serie de mitins en Betanzos, Pontedeume, Santiago e A Coruña. En Elda (Alacante) fundou o xornal anarquista Guerra Social. Faleceu en Logroño no ano 1916 vítima da tuberculose. Del dinos Francisco Madrid Santos na introdución de Mis palabras son mi vida: «Se le persiguió durante toda su vida, a pesar de que nunca usó la violencia. Sus únicas armas fueron el verbo y la pluma, pero eso sí, empleó ambas con una gran habilidad y eso, por lo visto, hace mucho daño» (p. 23). Efectivamente, iso facía moito dano en 1916 e segue a facelo na actualidade. En 1909 Francecs Ferrer i Guàrdia, o gran impulsor da Escola Moderna, foi procesado e posteriormente executado por un Estado que só sabía responder con violencia a quen lle pedía pan, traballo e educación. E nesas seguimos.

Mis palabras son mi vida. Antología de Antonio Loredo Martínez
Introdución, selección e notas de Francisco Madrid Santos
LaMalatesta Editorial: Madrid, 2013, 194 páxinas