No século XIX a construción do Estado
liberal e constitucional mudou de vez os paradigmas políticos. Se ao longo da
Idade Moderna o monarca absoluto foi o suxeito da soberanía e, xa que logo, receptor
final das lexitimidades; agora, na centuria decimonónica, o cerne será a
Nación. Os antigos súbditos convértense en cidadáns e a súa aquiescencia, polo
menos en teoría, é precisa para exercer o poder político. Deste xeito, os
antigos reis absolutos convértense, ao longo do oitocentos, en soberanos
constitucionais. Tal transformación, loxicamente, non estivo exenta de
dificultades, con numerosas continuidades a respecto do pasado.
Para o caso español, foi Isabel II a
primeira en exercer, ao longo de todo o seu reinado (1833-1868), como raíña
constitucional. É, pois, neste período onde temos que procurar o nacemento
dunhas novas formas de entender a representación política. Se ben é certo que a
Monarquía seguía a ser un piar fundamental do sistema liberal, o xeito de
presentar á Soberana diante do pobo xa non podía ser o mesmo. Así, a Monarquía
de Isabel II non debía lexitimarse só a si propia, senón que tamén tiña que
xustificar unha nova Administración: o Estado constitucional. Compréndese,
deste xeito, que a presentación da raíña diante dos españois da época era de
vital importancia. É nesta liña de investigación onde debemos de inserir o
libro de Margarita Barral Martínez, A
visita de Isabel II a Galicia en 1858. O duplo interese monárquico e
liberal é sinalado pola autora coas seguintes palabras: “Era preciso que Isabel
II conquistase a simpatía dos españois para humanizar a figura da Coroa e
desenvolver o sentimento nacional, tan necesario para a causa liberal en
constitución e tantas veces ameazada” (99).
Baixo as premisas comentadas, Isabel II
realizou, entre 1858 e 1866, unha serie de 6 xiras por distintos lugares da
Península Ibérica –en 1866 chegou mesmo a desprazarse até Lisboa, na que sería
a súa única saída ao estranxeiro−. A presenza da raíña en Galiza estendeuse
entre o 1 e o 14 de setembro de 1858, dentro dunha xira máis ampla que a levou
por todo o noroeste peninsular. A visita foi preparada con minuciosidade polo
Goberno da Unión Liberal presidido polo xeneral Leopoldo O’Donnell, que daquela
viña de inaugurar un Executivo que se estendería até 1863. Tal era a
importancia publicitaria que a viaxe tiña para o Goberno que se contratou un
cronista oficial, labor que sería desempeñado por Juan de Dios de la Rada y
Delgado (1827-1901) quen, en 1860, daría ao prelo un libro no que glosaría os
datos máis importantes da viaxe do séquito real, tal obra é aínda hoxe en día
unha das principais fontes para o coñecemento do periplo de Isabel II polo
noroeste de España.
Son catro os puntos que a autora sinala
como máis salientábeis da presenza de Isabel II en Galiza en 1858. O primeiro
deles é a Historia e é tamén un dos aspectos nos que se observa máis
continuidade con respecto ao pasado. En efecto, Isabel II é sinala como raíña
constitucional, pero tamén como depositaria dunha longa tradición histórica,
continuidade que estaría asegurada co nacemento do príncipe Afonso –o futuro
Afonso XII−, que acompañou a súa nai na visita e daquela tiña apenas un mes de
vida. Outra aspecto subliñado da viaxe polos cronistas da época, e no que tamén
podemos atopar unha clara continuidade con respecto á Idade Moderna, é o
aspecto da relixiosidade. Isabel II era unha raíña Católica, algo que se
demostra coa súa presenza nos templos das cidades que visitou, destacando neste
senso a visita á Catedral de Santiago, que naquel 1858 celebraba un Ano Santo
Xacobeo. Aspecto máis novidoso foi a vinculación da monarquía co progreso, e
que podemos exemplificar na presenza real na inauguración das obras da liña de
ferrocarril que uniría A Coruña coa meseta. A súa visita ao Arsenal de Ferrol
ou á Universidade de Santiago irían nesta mesma liña de unir o progreso á
figura de Isabel II, un aspecto que tamén é subliñado por Ramón Villares no limiar
do volume. Finalmente, o último punto no que se fixo fincapé foi o da
beneficencia, pois a raíña deixou ao seu paso unha longa listaxe de doazóns que
pretendían enxalzar a súa figura como monarca preocupada polo seu pobo.
Cabe preguntármonos, como tamén o fai a
autora, en que medida a visita de Isabel II a Galiza serviu para consolidar o
proceso de nation-building no que
estaban enfrascados os liberais? Conclúe Margarita Barral que entre as elites
houbo unha aceptación da identidade nacional hexemónica, cooperando dun xeito
activo tanto cos preparativos como co desenvolvemento da viaxe. Constata, por
outra parte, que entre as clases populares houbo un notábel entusiasmo
acrecentado polas festas e desfiles públicos, o que leva á autora a falar do
desenvolvemento dun “nacionalismo banal” (en terminoloxía de M. BILLING: 1995),
isto é, conxuntural, motivado polas circunstancias extraordinarias. Situación
que tamén se repetirá apenas dous anos despois cos fastos organizados co gallo
da vitoria da guerra en Marrocos.
Non obstante, a autora fai fincapé no
feito de que as particularidades étnicas estiveron amplamente representadas e
formaron parte dos actos oficiais de homenaxe á raíña. De tal xeito que os
elementos propios da cultura galega eran vistos como unha peza máis da nación
española. En palabras de Margarita Barral: “A interacción entre a etnicidade
galega e os elementos de nacionalización española foi evidente na visita da
Familia real a Galicia en 1858” (196). Mesmo a lingua galega estivo presente
para cantar as glorias de Isabel II e da dinastía borbónica, en poemas nos que
participaron os principais bates galegos da época, caso do precursor Xoán Manuel Pintos. A presenza do rexional estivo en
consonancia co peso que as elites locais tiveron na construción do Estado
liberal. Xa que logo, como xa sinalaron outros autores galegos (VEIGA ALONSO:
1999), a construción do edificio constitucional temos que entendelo como unha
dupla achega do centro e máis da periferia, coa que hai que contar en todo
caso.
Xa que logo, o estudo da visita real a
Galiza en 1858 convértese nun exame axeitado para comprobar o grao de
nacionalización española que por aquela altura existía. Deste xeito, conclúe a
autora que se ben é certo que no momento non había unha formulación nacional
alternativa e mesmo o provincialismo
colaborou nos actos da viaxe, non por iso podemos falar de que a visita supuxo
un pulo decisivo á nacionalización da poboación galega, que se limitou a
participar nos festexos –nacionalismo banal− para continuar despois coa súa
vida cotiá. Faltaban aínda uns anos para que o rexionalismo comezase a
construír un edificio nacional diferente do español oficial.
Indicacións bibliográficas:
BILLING, M. (1995): Banal
Nationalism, London: SAGE Publications.
VEIGA ALONSO, X.R. (1999): O
Conde de Pallares e o seu tempo, 1828-1908: aproximación ó activismo das elites
na Galicia decimonónica, Lugo: Deputación provincial.
BARRAL MARTÍNEZ, Margarita (2012): A visita de Isabel II a Galicia en 1858,
Santiago de Compostela: Sotelo Blanco / Consorcio de Santiago, 215 páxinas
Reseña publicada na revista Madrygal, Revista de Estudios
Gallegos, volume 16, 2013, p. 225-226.