29/06/15

LEMBRANDO A JUAN R. ÁLVAREZ

Na memoria colectiva permanecen as grandes fortunas da emigración. Imos lembrar hoxe a vida de Juan R. Álvarez, un deses homes que fixo as Américas. Primeiro en Madrid e máis tarde na Habana traballou e prosperou sen por iso esquecer nunca a súa terra natal: O Valadouro. Achegámonos ao seu percurso vital.

Juan R. Álvarez naceu na parroquia de Santo Tomé de Recaré (O Valadouro) o 9 de xaneiro de 1880. Fillo de labregos acomodados, na Preceptoría de Ferreira do Valadouro estudou Latín e Humanidades durante tres anos. En 1893 ingresou no Seminiario Cociliar de Santa Catalina de Mondoñedo para seguir estudos eclesiásticos.

Non obstante, o noso protagonista non chegou a concluír a carreira sacerdotal. Así, marchou a Madrid para se dedicar ao comercio, ocupación que desenvolvería o resto da súa vida. Comezou a traballar nunha xoiaría da Carrera de San Jerónimo, negocio do que chegaría a ser socio. Na capital de España comezaría a súa actividade societaria, pois foi membro do Centro Gallego de Madrid. No entanto, Juan R. Álvarez non esquecía O Valadouro. En efecto, en Ferreira foi cofundador do xornal El Valle de Oro, medio a través do cal denunciou ás persoas que se enriquecían co tráfico migratorio.

En 1906 trasladouse a Cuba, pertencendo desde ese mesmo ano ao Centro Gallego da Habana. Na primeira institución mutual dos galegos de Cuba Juan R. Álvarez desempeñou postos de responsabilidade, chegando en 1917 a ser elixido como vicepresidente da comisión executiva. Estivo entre os fundadores da sociedade de instrución El Valle de Oro, entidade da que ocupou o cargo de vicesecretario da primeira xunta directiva. En 1915 foi elixido sétimo presidente de El Valle de Oro. Esta entidade, creada en 1907, tiña por obxectivo fundamental o fomento da instrución nas parroquias dos concellos do Valadouro e Alfoz. Permanecería como presidente até 1924 cando foi substituído por outro dos líderes que marcaron a vida desta sociedade: Ramón Canoura Fernández. Juan R. Álvarez pertenceu tamén a outras entidades. Así, foi secretario fundador do Comité Representativo de las Sociedades Gallegas de Instrucción, entidade que pretendía agrupar ás sociedades microterritoriais da habana. Membro da Asociación Iniciadora y Protectora de la Real Academia Gallega e da Sociedade de Beneficencia de Naturales de Galicia.

En 1922 foi elixido como conselleiro da Caja de Ahorros y Banco Gallego do Centro Gallego da Habana. Foi elixido como consiliario da directiva da Sociedad de Beneficencia de Naturales de Galicia para o período 1924/1925, repetindo nese cargo en anos posteriores.

Profesionalmente en Cuba dedicábase ao comercio, sendo importador, entre outros produtos, dos reloxos Lohengrin. Antes de se estabelecer pola súa conta, formaba parte da razón social Santos y Álvarez. Juan R. Álvarez faleceu na Habana en marzo de 1932.

Artigo publicado en A Mariña-El Progreso, 31 de maio de 2015, páxina 9

08/06/15

¿MÁS SE PERDIÓ EN CUBA?

A literatura sempre foi unha fonte moi aproveitábel para os historiadores. Novelas e relatos achégannos a épocas pretéritas e ofrécennos a posibilidade de apreciar como eran e como pensaban as sociedades pasadas, acadando unha empatía da que moitas veces non somos quen os historiadores. Neste senso, as obras de tres escritores cubanos son de particular importancia para coñecer o paso da vida colonial á vida independente. Como mudou (ou non) a sociedade cubana no paso do século XIX ao século XX. Miguel de Carrión (1875-1929) foi un dos principais representantes da novela naturalista en Cuba, movemento literario que ten na illa caribeña unha maior prolongación no tempo que en Europa. En Las honradas (1918) e Las impuras (1919) Carrión retratou a sociedade habaneira a cabalo entre dous séculos. De non menor importancia foi Jesús Castellanos (1879-1912), que obtivo o primeiro premio dos Xogos Florais do Ateneo da Habana coa súa novela La conjura (1909).

Non obstante, en quen queremos deternos é en Carlos Loveira (1882-1928) e na súa novela Generales y doctores (1920). Loveira –de pai galego como ben delata o seu apelido− presentounos neste romance á xeración que transformou Cuba nun país independente, cos seus vicios e as súas virtudes. Pero esta narración non é só de particular valor para a historiografía cubana, senón que Loveira tamén debuxou aos españois –galegos moitos deles− que loitaron para que Cuba seguira sendo parte de España, e tamén dos que alí foron enviados como carne de canón para defender uns privilexios que só beneficiaban a uns poucos. Así, reproducimos a continuación un fragmento desta novela particularmente elocuente:

«¡Pobres, pobres quintos! Atolondrados por un cruel mazazo del destino, venían a la caza del negro Maceo, el coco terrible, no sabían ellos a ciencia cierta por qué ni para qué. Lo mandaba la reina y lo exigían deberes patrióticos que ellos no entendían muy bien, y de los cuales se les hablaba en las arengas y en los papeles. ¡Pobres, pobres galleguitos que venían a caer, ignominiosamente, en la tumba anónima de los combates, a quedar rezagados en los caminos, agonizando del vómito, bajo un sol de fuego, rabiando de sed y de desesperación, para luego servir de pasto a las tiñosas, o ser enterrados por compañías en la fosa común, en la tierra ingrata de los cementerios desolados, a mil leguas de los suyos! Y todo para mantener el monopolio de una burocracia ladrona, de unos mercaderes sórdidos y desalmados, de la infame política de los Cánovas y comparsa, de un régimen colonial en el que, desde el último carabinero de aduana hasta el capitán general, los funcionarios todos tenían un precio»

E con estes vimbios coloniais fíxose o cesto dunha Cuba independente. Deixa ver Loveira na súa novela a decepción con esa República de xenerais e doutores, que mantivo os vicios da antiga colonia, agora ademais coa vixilancia permanente dos Estados Unidos. Construíuse así unha pseudo-república, segundo a terminoloxía que empregou a historiografía cubana a partir da Revolución de 1959. En calquera caso, as páxinas desta novela lévannos aos momentos difíciles da guerra pola independencia de Cuba; cando, ademais das dificultades do conflito, das enfermidades e do clima, os soldados tiñan que ouvir os cánticos que chegaban desde a manigua sublevada:

¿Quién dice que a la castaña,
se le puede llamar fruta?
tan solo un hijo de puta
que haya nacido en España.

Guerra psicolóxica do século XIX.

01/06/15

LEMBRANZA DE XAN DE MASMA

Xan de Masma (Mondoñedo, 1850 - A Habana, 1900)
De entre os variados autores que dan brillo ás letras mindonienses queremos lembrar hoxe a figura de Xan de Masma. Se cadra non é un dos escritores máis coñecidos, mais non por iso deixa de ser digno de recoñecemento e, facemos fincapé na suxestión, necesitado de recuperación.

Xan de Masma, alcume literario de Patricio Delgado Luaces, naceu en Mondoñedo o 6 de agosto de 1850. Decidido valedor da causa carlista, seguía neste senso o mesmo camiño que outros mindonienses sobranceiros, á cabeza dos cales podemos situar o bispo López Borricón. A súa militancia a prol da bandeira de don Carlos VII valeulle ser encarcerado en 1872 no castelo de Santo Antón na Coruña. Posteriormente sería desterrado a Cuba, onde desenvolveu un intenso labor literario.

Na Habana participou en varias empresas xornalísticas, destacando polo seu vencello á revista Follas Novas, unha das principais publicacións dos emigrantes galegos na capital de Cuba. Sería precisamente nesta revista onde Xan de Masma publicaría por entregas a súa novela ¡A Besta!, entre 1899 e 1900. A novela de folletín foi un dos principais produtos culturais do século XIX, a este modelo de literatura recorreu tamén a prensa galega da Habana.

A novela está dividida en dúas partes. Na primeira coñecemos a Pepiña, filla de labregos de Viloalle. A moza está sometida á presión de don Policarpo, cacique que xa abusara doutras mulleres. A insistencia do vello patrón obriga a Pepiña a abandonar a súa casa e marchar ao Cadramón, nas terras do Valadouro, onde prospera como criada do crego desta parroquia. Na segunda parte do romance o autor presenta a don Pedro, heroe carlista natural do Cadramón que, tras numerosas peripecias na fronte de loita no País Vasco e no exilio de París, regresa á súa parroquia natal. Como non podía ser doutro xeito, a novela remata coa voda de Pepiña e de don Pedro.

A maioría dos críticos sitúan esta obra dentro dos parámetros da novela naturalista, hexemónica no derradeiro terzo do século XIX. Aínda así, a denuncia que fai o autor das inxustizas e das opresións sufridas polas camadas máis desfavorecidas, fai que o texto de Xan de Masma poida tamén ser considerado como un ensaio de novela socio-política. Cómpre sinalar, porén, que a redención proposta polo autor era de claro talante conservador, tal e como correspondía á súa ideoloxía tradicionalista.

Xan de Masma faleceu na Habana o 25 de abril de 1900. A el debémoslle a autoría dunha das primeiras novelas longas en lingua galega, paradoxalmente publicada ben lonxe das nosas fronteiras. Outro exemplo máis do moito que Galiza debe aos seus emigrantes, que tanto fixeron polo cultura deste país. ¡A Besta! foi reeditada pola Editorial Galaxia en 1993, polo que se atopa dispoñíbel para todos os lectores que queiran gozar dunhas fermosas páxinas do mindoniense Xan de Masma.

Artigo publicado en A Mariña-El Progreso, 26 de abril de 2015, páxina 8