A publicación dunha
colección epistolar sempre é unha boa nova para a investigación histórica. As cartas
son, sen dúbida, unha ferramenta de inestimábel valor na reconstrución do
pasado. A fonte epistolar achega datos e perspectivas que en moitas ocasións os
documentos públicos ou oficiais agochan. Xa que logo, debemos saudar a
aparición do volume Correspondencia
[1928-1958]. Cartas inéditas e dispersas, que recolle as cartas enviadas e,
sobre todo, recibidas por un dos cumios da arte galega contemporánea: o pintor
Carlos Maside. As cartas foron reunidas por María Esther Rodríguez Losada, quen
tamén prologa o libro. Por outra parte, a edición e as notas foron
responsabilidade de Anxo Tarrío, quen achega tamén un epílogo a este conxunto
epistolar.
Polo que toca á estrutura do
volume podemos afirmar que se divide en dúas partes desiguais. A primeira reúne
as cartas datadas entre 1928 e 1935 (32 cartas), mentres que na segunda
atopamos a correspondencia de Carlos Maside entre 1940 e 1958 (147 cartas). E
dicimos desiguais non só porque o volume de cartas é considerabelmente maior na
segunda parte que na primeira, senón porque, segundo a nosa opinión, o segundo
conxunto de misivas é o máis interesante para a historia da Galiza
contemporánea. Significativo é tamén o silencio epistolar que coincide cos anos
da Guerra Civil. Os responsábeis da edición engaden tamén oito cartas máis onde
varios correspondentes comentan o pasamento de Carlos Maside, así como outros
temas sobre a vida e a obra deste pintor. A maioría deste material é inédito e
procede do arquivo do pintor, da Residencia de Estudiantes de Madrid, do Arquivo
Isaac Díaz Pardo, da Fundación Penzol e da Biblioteca de Francisco Fernández
del Riego.
Polo que respecta á primeira
agrupación de cartas podemos destacar o escepticismo de Carlos Maside coa nova
política republicana. Malia inaugurar unhas novas formas e dar voz a sectores
políticos que antes estaban excluídos da vida pública, o pintor é pesimista a
respecto da renovación da política galega na Segunda República; as dúbidas de
Maside esténdese tamén aos galeguistas. Así, nunha carta enviada a Felipe Fernández
Armesto, e datada o 6 de xullo de 1934, podemos ler: «A política galega non se
distingue da anterior á República, sinón que se incorporaron algúns nomes novos
que parodian e conviven cos caciques antigos. A “revolución española” (!) creou
os novos ricos do caciquismo. O limbo dos partidos é o galeguista a donde van
todol-os que non se bautizan por medo á auga; inxenuos ou parvos» (p. 100).
Como afirmabamos, máis
interese ten o segundo conxunto de cartas. Nel imos poder comprobar, en toda a
súa intensidade, un dos dramas da historia contemporánea galega: o exilio
motivado pola derrota republicana en 1939. En efecto, son particularmente
conmovedoras as cartas enviadas por Luís Seoane a Carlos Maside, pois nelas déixase
sentir o desacougo provocado por estar lonxe da Terra. En efecto, un artista
como Seoane, cuxa obra estaba intimamente vinculada á realidade galega, non
pode deixar de cuestionarse por que e para que vai seguir creando no exilio.
Isto é o que podemos ler nunha carta de Seoane datada o 14 de novembro de 1952:
«Ahí trabajáis y vuestro trabajo, aún en el silencio, tiene un destino,
nosotros, si lo hacemos, ya no tenemos un pueblo con el que comunicarnos y
entendernos y toda la vida del artista y del escritor ha estado destinada
siempre a establecer un lenguaje con su pueblo, con la historia y la tradición
de su pueblo, con todo lo que él ama y odia» (p. 247-248); estarrecedoras
palabras para quen fixera da súa obra unha comuñón íntima con Galiza. Nin
sequera vivir en Bos Aires, onde residían milleiros de galegos, era un consolo
para Luís Seoane, que non atopaba destino para o seu traballo. Por iso se
confesa con Maside, en quen procura consolo e proximidade.
O paso dos anos acrecenta
estes sentimentos, engadíndolle aínda unha nova queixa: o esquecemento sobre o
labor dos exiliados galegos. En efecto, nunha carta de 13 de xuño de 1957
Seoane ademais de pór de manifesto a distancia, láiase polo que el considera
como unha separación intelectual entre ambas beiras do océano: «Parece que el
Atlántico fuese un inmenso abismo que separa hasta el olvido. Sigo en general
el movimiento intelectual de ésa y noto ese olvido, esa indiferencia por la
labor de esta parte de Galicia (...) Pero también estoy cansado. Cansado y
lleno de amargura por mí mismo y por todos. Era el momento de integrar a
Galicia. La Galicia europea y la Galicia americana. De crear una unidad
sentimental, cultural, etc., fuerte. Por eso luché casi solo durante más de
quince años; creí que todos habíamos llegado a una misma comprensión del
problema. Pero no. Hablamos lenguaje distinto» (p. 380). Non estamos diante
dunha nova manifestación da fractura entre o galeguismo do interior e mais o do
exilio? Desta volta cunha perspectiva máis intelectual ou artística, non tanto
política, mais que non deixa de ser outra cara da mesma moeda.
E cal é a resposta de Carlos
Maside? Pois por un lado é unha contestación incompleta, dada a soidade do
artista. Por outro lado, Maside dálle a razón a Seoane na separación entre
interior e exilio e, aínda máis, insinúa que no galeguismo interior non hai
lugar para as discrepancias que, de existiren,
páganse co illamento. Escribe Carlos Maside, nunha carta datada o 16 de
decembro de 1957: «Y los escasos contactos personales que tengo no me permiten
ver claro a través de los velos y nieblas con que envuelven sus pensamientos y
hasta sus actos máis insignificantes muchos de los que parecen ser amigos o
afines en un común fervor. No existe diálogo ni posible comunicación, pues si
se insinúa la menor discrepancia se tropieza uno con algún tabú insospechado,
oculto en silencios» (p. 394). Non obstante, malia estes desacougos, había
tempo para a xenerosidade. Tanto Seoane como Maside serían frecuentes
colaboradores en prol da cultura galega. Así, a título de exemplo, por estas
cartas sabemos que Carlos Maside doou un cadro, dunha exposición realizada en
Bos Aires, para poder sufragar a actividade cultural dos galegos na capital
arxentina.
Valiosa achega son, xa que
logo, este conxunto de cartas para a investigación sobre a historia galega
contemporánea. Non obstante, neste epistolario, ao igual que noutras obras da
mesma fasquía, non deixamos de sentir que estamos perante un puzle incompleto.
A sensación de que nos falta algunha peza ˗léase carta˗ para enxergarmos un
debuxo completo da época. Aínda así, benvidas sexan este tipo de obras, que
tanto axudan ao coñecemento da historia de Galiza.
Correspondencia
[1928-1958]. Cartas inéditas e dispersas
Carlos Maside
Consorcio de Santiago / Alvarellos Editora, Santiago de Compostela,
2015, 460 páxinas
Publicado en Murguía, Revista Galega de Historia, nº 33, xaneiro-xuño de 2016, p. 147-149. (ligazón)