20/12/16

AS CARTAS DE CARLOS MASIDE

A publicación dunha colección epistolar sempre é unha boa nova para a investigación histórica. As cartas son, sen dúbida, unha ferramenta de inestimábel valor na reconstrución do pasado. A fonte epistolar achega datos e perspectivas que en moitas ocasións os documentos públicos ou oficiais agochan. Xa que logo, debemos saudar a aparición do volume Correspondencia [1928-1958]. Cartas inéditas e dispersas, que recolle as cartas enviadas e, sobre todo, recibidas por un dos cumios da arte galega contemporánea: o pintor Carlos Maside. As cartas foron reunidas por María Esther Rodríguez Losada, quen tamén prologa o libro. Por outra parte, a edición e as notas foron responsabilidade de Anxo Tarrío, quen achega tamén un epílogo a este conxunto epistolar.

Polo que toca á estrutura do volume podemos afirmar que se divide en dúas partes desiguais. A primeira reúne as cartas datadas entre 1928 e 1935 (32 cartas), mentres que na segunda atopamos a correspondencia de Carlos Maside entre 1940 e 1958 (147 cartas). E dicimos desiguais non só porque o volume de cartas é considerabelmente maior na segunda parte que na primeira, senón porque, segundo a nosa opinión, o segundo conxunto de misivas é o máis interesante para a historia da Galiza contemporánea. Significativo é tamén o silencio epistolar que coincide cos anos da Guerra Civil. Os responsábeis da edición engaden tamén oito cartas máis onde varios correspondentes comentan o pasamento de Carlos Maside, así como outros temas sobre a vida e a obra deste pintor. A maioría deste material é inédito e procede do arquivo do pintor, da Residencia de Estudiantes de Madrid, do Arquivo Isaac Díaz Pardo, da Fundación Penzol e da Biblioteca de Francisco Fernández del Riego.

Polo que respecta á primeira agrupación de cartas podemos destacar o escepticismo de Carlos Maside coa nova política republicana. Malia inaugurar unhas novas formas e dar voz a sectores políticos que antes estaban excluídos da vida pública, o pintor é pesimista a respecto da renovación da política galega na Segunda República; as dúbidas de Maside esténdese tamén aos galeguistas. Así, nunha carta enviada a Felipe Fernández Armesto, e datada o 6 de xullo de 1934, podemos ler: «A política galega non se distingue da anterior á República, sinón que se incorporaron algúns nomes novos que parodian e conviven cos caciques antigos. A “revolución española” (!) creou os novos ricos do caciquismo. O limbo dos partidos é o galeguista a donde van todol-os que non se bautizan por medo á auga; inxenuos ou parvos» (p. 100).

Como afirmabamos, máis interese ten o segundo conxunto de cartas. Nel imos poder comprobar, en toda a súa intensidade, un dos dramas da historia contemporánea galega: o exilio motivado pola derrota republicana en 1939. En efecto, son particularmente conmovedoras as cartas enviadas por Luís Seoane a Carlos Maside, pois nelas déixase sentir o desacougo provocado por estar lonxe da Terra. En efecto, un artista como Seoane, cuxa obra estaba intimamente vinculada á realidade galega, non pode deixar de cuestionarse por que e para que vai seguir creando no exilio. Isto é o que podemos ler nunha carta de Seoane datada o 14 de novembro de 1952: «Ahí trabajáis y vuestro trabajo, aún en el silencio, tiene un destino, nosotros, si lo hacemos, ya no tenemos un pueblo con el que comunicarnos y entendernos y toda la vida del artista y del escritor ha estado destinada siempre a establecer un lenguaje con su pueblo, con la historia y la tradición de su pueblo, con todo lo que él ama y odia» (p. 247-248); estarrecedoras palabras para quen fixera da súa obra unha comuñón íntima con Galiza. Nin sequera vivir en Bos Aires, onde residían milleiros de galegos, era un consolo para Luís Seoane, que non atopaba destino para o seu traballo. Por iso se confesa con Maside, en quen procura consolo e proximidade.

O paso dos anos acrecenta estes sentimentos, engadíndolle aínda unha nova queixa: o esquecemento sobre o labor dos exiliados galegos. En efecto, nunha carta de 13 de xuño de 1957 Seoane ademais de pór de manifesto a distancia, láiase polo que el considera como unha separación intelectual entre ambas beiras do océano: «Parece que el Atlántico fuese un inmenso abismo que separa hasta el olvido. Sigo en general el movimiento intelectual de ésa y noto ese olvido, esa indiferencia por la labor de esta parte de Galicia (...) Pero también estoy cansado. Cansado y lleno de amargura por mí mismo y por todos. Era el momento de integrar a Galicia. La Galicia europea y la Galicia americana. De crear una unidad sentimental, cultural, etc., fuerte. Por eso luché casi solo durante más de quince años; creí que todos habíamos llegado a una misma comprensión del problema. Pero no. Hablamos lenguaje distinto» (p. 380). Non estamos diante dunha nova manifestación da fractura entre o galeguismo do interior e mais o do exilio? Desta volta cunha perspectiva máis intelectual ou artística, non tanto política, mais que non deixa de ser outra cara da mesma moeda.

E cal é a resposta de Carlos Maside? Pois por un lado é unha contestación incompleta, dada a soidade do artista. Por outro lado, Maside dálle a razón a Seoane na separación entre interior e exilio e, aínda máis, insinúa que no galeguismo interior non hai lugar para as discrepancias que, de existiren,  páganse co illamento. Escribe Carlos Maside, nunha carta datada o 16 de decembro de 1957: «Y los escasos contactos personales que tengo no me permiten ver claro a través de los velos y nieblas con que envuelven sus pensamientos y hasta sus actos máis insignificantes muchos de los que parecen ser amigos o afines en un común fervor. No existe diálogo ni posible comunicación, pues si se insinúa la menor discrepancia se tropieza uno con algún tabú insospechado, oculto en silencios» (p. 394). Non obstante, malia estes desacougos, había tempo para a xenerosidade. Tanto Seoane como Maside serían frecuentes colaboradores en prol da cultura galega. Así, a título de exemplo, por estas cartas sabemos que Carlos Maside doou un cadro, dunha exposición realizada en Bos Aires, para poder sufragar a actividade cultural dos galegos na capital arxentina.

Valiosa achega son, xa que logo, este conxunto de cartas para a investigación sobre a historia galega contemporánea. Non obstante, neste epistolario, ao igual que noutras obras da mesma fasquía, non deixamos de sentir que estamos perante un puzle incompleto. A sensación de que nos falta algunha peza ˗léase carta˗ para enxergarmos un debuxo completo da época. Aínda así, benvidas sexan este tipo de obras, que tanto axudan ao coñecemento da historia de Galiza.

Correspondencia [1928-1958]. Cartas inéditas e dispersas
Carlos Maside
Consorcio de Santiago / Alvarellos Editora, Santiago de Compostela, 2015, 460 páxinas

Publicado en Murguía, Revista Galega de Historia, nº 33, xaneiro-xuño de 2016, p. 147-149. (ligazón)

12/09/16

HISTORIA DE LAS ESPAÑAS

Ao longo do século XIX as vellas monarquías absolutas transformáronse, con mellor ou peor fortuna, en Estados nacionais. En efecto, aínda que Francia e o Reino Unido acadaron completar os seus procesos nacionalizadores con éxito, polo que toca a España o paso do antigo imperio á nova nación orixinou non poucos conflitos. Ademais de perder case todos os territorios americanos, a inestabilidade política do século XIX en España contribuíu a que o Estado nacional resultante fose débil e discutido.

En efecto, aínda que non existe unanimidade na historiografía española a respecto da nacionalización do século XIX, podemos afirmar que a diferenza doutros países -especificamente Francia- a construción nacional en España na centuria decimonónica foi moi deficiente, o que posibilitaría o desenvolvemento das alternativas nacionais da periferia. É certo que o proceso francés máis que unha norma foi unha excepción, pois case ningún país acadou o nivel de efectividade centralista que Francia. Mais tamén é verdade que os liberais españois sempre tiveron en Francia un espello onde mirarse, un exemplo para tentar construír un Estado liberal centralizado. Neste senso, a influencia do Dereito administrativo francés foi notábel, tal e como podemos ver en autores como o galego Manuel Colmeiro Penido (1818-1894).

O desastre colonial  de 1898 abriría un debate que, en gran medida, aínda continúa na actualidade: a discusión sobre como concibir España. Nestes debates sobre o ser de España a Historia xoga un relevante papel. Agora ben, na maioría das ocasións as referencias á Historia máis teñen que ver con vagas alusións mil veces repetidas e dunha dubidosa veracidade, que cun verdadeiro debate científico e historiográfico. É nesa liña de pensamento onde podemos incluír as declaracións de Mariano Rajoy, e doutros líderes do Partido Popular, manifestando que España é a nación máis antiga de Europa; afirmación esta que, ademais de non ser certa, demostra o que se pretende evitar: o aberto cuestionamento da nación española. Para centrarmos o debate desde o eido historiográfico, é unha boa nova a aparición do libro Historia de las Españas. Una aproximación crítica, no cal un grupo de notábeis historiadores sitúan España -ou as Españas, pois sempre houbo varias propostas tanto no tempo como no espazo- como un produto hitórico, fóra de visións esencialistas. Nestas ideas insiste Josep Fontana na introdución, na cal foi un chamamento a manter o debate no seo da ciencia histórica.

Neste libro hai unha achega claramente plural á Historia de España e, consecuentemente, unha aposta por un recoñecemento da plurinacionalidade das Españas. No entanto, non se nos escapa que, aínda conseguindo o consenso político necesario para a construción dun vedadeiro Estado plurinacional, nada conseguiriamos sen que se fomentase unha pedagoxía da pluralidade por parte dos poderes públicos. Seguindo este argumento son, xa que logo, relevantes obras como a que acabamos de comentar, pois poñen os alicerces para construír un novo pacto federal que, polo menos, teña a duración do Estado das autonomías. Pero a necesidade de profundar na reforma do modelo territorial non debe facernos crer que a cuestion teña que ter unha solución definitiva, tal e como se indica na presentación deste libro.

A comentar esta obra dedicamos un traballo no último número da revista Grial (nº 210, abril-xuño de 2016), que podedes ler premendo na seguinte ligazón.

25/05/16

JOAQUÍN DÍAZ VILLAR


«Soy gallego. Y también a mucha honra. Del Valle de Oro, en Lugo, y de una aldea de ese Valle llamada Villa Ferreira, para mayor galleguidad»

Joaquín Díaz Villar en Diario de la Marina, A Habana, 29 de maio de 1955.

Nunca ponderaremos na súa xusta medida a importancia que a emigración tivo para a Galiza contemporánea. As visións pesimistas e tráxicas por un lado e o esquecemento das sociedades actuais por outro, favorecen que todas as achegas dos nosos emigrantes se vaian borrando da memoria. E, non obstante, moitas son as cousas que debe a Galiza actual aos que un día tiveron que abandonala. Ben agrupados en sociedades, ben por iniciativas persoais, moitas foron as colaboracións que os emigrantes prestaron ao desenvolvemento de Galiza. Particularmente notorias son as achegas no eido do ensino, coa construción de escolas e doazón de material para as mesmas. Porén, aínda que a máis sobranceira non foi a súa única contribución. As restauracións de igrexas e doutros edificios e lugares públicos tamén foron obxecto da súa atención. En definitiva, os emigrantes non esqueceron a súa terra natal, contribuíndo unha vez asentados a favorecer o seu progreso.

Tal foi o caso de Joaquín Díaz Villar, emigrante natural da parroquia de Vilacampa (O Valadouro) a quen dedicamos un traballo no número 52 da revista Lucensia que vén de aparecer. Podedes lelo premendo na seguinte ligazón.

04/05/16

RAMÓN FERNÁNDEZ MATO (1889-1980)

Fdez. Mato en Cuba
A vida de Ramón Fernández Mato estivo dedicada por completo á escrita. Como escritor e xornalista, en Galicia, na emigración ou no exilio, a súa obra é moi ampla e abrangue variados aspectos. O noso protagonista naceu na parroquia de Cespón (Concello de Boiro) o 13 de maio de 1889. Realizou estudos de Medicina nas Universidades de Santiago de Compostela e Madrid e desde mozo comezou a colaborar na prensa. Non obstante, a vida literaria sería a súa principal ocupación, xa que case non exerceu a Medicina. Vinculado ao agrarismo nucleado arredor de Acción Gallega e de Basilio Álvarez, en agosto de 1912 apareceu entre os asinantes do “Manifesto de Ourense”, que deu comezo a unha serie de mitins de propaganda agrarista.

Emigrou á Arxentina en 1914, país no que permaneceu durante catorce meses. Foi colaborador do xornal La Nación e das revistas Crítica e Caras y caretas. No xornal Correo de Galicia responsabilizouse da sección "Retablo español". En colaboración co xornalista José R. Lence escribiu a zarzuela La Galleguita, con música do mestre Padilla foi estreada en abril de 1914. En colaboración con Lence tamén escribiu  a obra La conquista de América, obra que se estreou o 7 de novembro de 1914. Xunto con Luis Sánchez Abal escribiu a comedia La Retirada. En solitario foi autor da comedia El Altar. O 13 de xuño ditou unha conferencia sobre Rosalía de Castro no marco do festival organizado pola «Federación de Residentes de Teo en Sud América», nesta conferencia Fernández Mato aproveitou para pedir a axuda dos emigrantes á construción dunha estatua a Rosalía de Castro en Santiago de Compostela. Tras esta etapa de residencia na Arxentina retorna a Galiza para se dedicar ao xornalismo.

Xa de volta en Galicia vinculouse ás Irmandades da Fala. En efecto, acode como representante de Ferreira do Valadouro á primeira asemblea nacionalista, que tivo lugar en Lugo en novembro de 1918. A relación de Fernández Mato con esta localidade debeuse ao seu matrimonio con Josefa López, do mesmo xeito mantivo ao longo da súa vida un importante contacto co Valadouro. Como non podía ser doutro xeito, tamén podemos atopar algunha colaboración de Fernández Mato no xornal das Irmandades da Fala: A Nosa Terra. Velaí uns exemplos


Eses siñores que procraman un “regionalismo bien entendido”, divírtenme, porque me lembran os vellos libidinosos que van aos burdeles e, xa dentro, non acougan, dicindo: “¡Nada d’escándalo! ¡Moitísimo orde! ¡Eu son unha persoa seria!”.

* * *

Eu creio firmemente que as Deputacións provinciaes son as amígdalas do país. Decátase un da sua esistenza pol-as molestias que producen; e si as estirparan ficaríamos tan tranquíos...

A Nosa Terra, nº 154, Nadal 1921.

Coa chegada da II República foi Gobernador Civil de varias provincias: Ciudad Real, Málaga, Jaén e Cáceres. Foi tamén Director Xeral de Seguridade. Nas eleccións de febreiro de 1936 saíu elixido deputado pola provincia de Lugo en representación do Partido do Centro, formación política que encabezaba o tamén galego Manuel Portela Valladares. A relación con este último viña de vello, pois Fernández Mato tamén foi un activo colaborador do xornal El Pueblo Gallego, xornal fundado por Portela Valladares en 1924.

Fdez. Mato co presidente Azaña no Goberno Civil de Málaga

Co inicio da guerra civil vese na obriga de seguir o camiño do exilio. Así, en novembro de 1936 chega á Habana. Na capital de Cuba foi colaborador do Diario de la Marina, onde se ocupou da sección «España. Con los ojos del recuerdo»; as colaboracións nesta sección serían agrupadas en 1941 nun volume. No exilio cubano comezou unha estreita relación coa sociedade de instrución El Valle de Oro, de tal xeito que en xaneiro de 1937 foi nomeado socio de honra da entidade. As razóns que levaron aos emigrantes do Valadouro a premiar a Fernández Mato apareceron reflectidas nun artigo publicado en 1937 na revista habaneira Cultura Gallega, do cal reproducimos un fragmento:

«Los méritos contraídos por el señor Fernández Mato con los hijos del Valle de Oro son muchos y de gran trascendencia, pues que los servicios prestados a aquella histórica y progresista comarca durante su actuación política y periodística fueron de los que ningún pueblo sensible al sentimiento de gratitud puede olvidar. Sin tener en cuenta diferencias políticas ni cuestiones personales, sino sólo el interés del Valle de Oro, consiguió múltiples mejoras para aquél…»

Non tardou moito Fernández Mato en devolver o agradecemento aos directivos de El Valle de Oro. Así, nun artigo publicado en febreiro de 1937 –tamén na revista Cultura Gallega− gababa a súa terra de adopción. Certamente, neste escrito, baixo o título de «El Valle de Oro, solar de hidalguía» Fernández Mato facía un repaso polo heroico pasado do Valadouro,  centrándose especialmente na figura de Pardo de Cela. En 1943 saíu con destino a Venezuela, comezando entón un periplo por varios países latinoamericanos. Tras volver a Cuba, en 1948 fundou e dirixiu a revista Raíz. España en América. Durante a década dos anos 50 foi un frecuente colaborador do periódico Prensa Libre. Foi asiduo colaborador de medios como Cultura Gallega, Carteles, Vida Gallega, Eco de Galicia, etc. Recibiu a Medalla de Ouro da Cruz Vermella Cubana. Foi nomeado académico correspondente da Real Academia Galega.



No futuro seguiu vinculado á sociedade El Valle de Oro. Así, o 15 de marzo de 1954 foi elixido como secretario dunha comisión encargada de recadar fondos para rematar a torre e o reloxo da igrexa de Ferreira do Valadouro. Do mesmo xeito, participou na conmemoración do cincuentenario desta sociedade –lendo un discurso no banquete de celebración− acontecido en 1957. En 1958 foi homenaxeado por toda a colonia galega da Habana ao cumprírense as súas vodas de ouro literarias, nun acto organizada polo sociedade Agrupación Artística Gallega.

En 1963 regresou a España. Faleceu o 19 de novembro de 1980, sendo soterrado no cemiterio de Ferreira do Valadouro.

22/04/16

A PRENSA NA EMIGRACIÓN GALEGA EN AMÉRICA

Os galegos desempeñaron na emigración americana unha gran variedade de ocupacións, destacando as relacionadas co sector servizos. Menos comúns foron as vinculadas coas actividades intelectuais e culturais, das que pode sobresaír, con todo, o xornalismo. Así, no caso dos xornalistas emigrados podemos falar dunha emigración cualificada que se compatibilizou en numerosas ocasións con outras profesións igualmente capacitadas, nas que destacou o exercicio da docencia.

Xornal El Gallego
O nacemento da prensa galega na Arxentina podemos datalo en 1879 coa aparición de El Gallego; o seu creador, César Cisneros Luces, xa posuía unha importante bagaxe xornalística, adquirida na emigración cubana e uruguaia. El Gallego naceu como órgano oficioso do primeiro Centro Gallego de Bos Aires, do cal Cisneros Luces foi promotor e primeiro vicepresidente. Este xornal sufriu os avatares do Centro Gallego, desaparecendo en novembro de 1880.

Foi na Habana, pola contra, onde naceu o primeiro medio integramente en galego. Falamos de A Gaita Gallega, periódico que se editou entre 1885 e 1889 baixo a responsabilidade de Manuel Lugrís Freire e Ramón Armada Teixeiro, ambos desenvolverían na emigración cubana unha importante carreira literaria. No século XIX a prensa galega tivo un gran desenvolvemento en Cuba, pois por aquela época esta illa era a principal receptora de emigrantes galegos. Non é de estrañar, xa que logo, que fora na Habana onde se fundaron importantes medios de comunicación. O 8 de marzo de 1878 viu a luz El Eco de Galicia da man de Waldo Álvarez Insua. Este xornal exercería unha importante influencia tanto na emigración como na propia Galicia, como exemplo podemos anotar o feito de que foi nas súas páxinas onde o propio Álvarez Insua propuxo a creación dunha gran entidade que xuntara aos galegos da Habana. Esa entidade sería o Centro Gallego, creado en 1879. O poeta Manuel Curros Enríquez emigrou á Habana en 1894 e case inmediatamente ponse á fronte do xornal La Tierra Gallega. Tras a desaparición deste xornal Curros traballaría noutras cabeceiras da prensa habaneira, entre as que destacou El Diario de la Marina, medio creado en 1844 polo tamén galego Isidoro Araujo de Lira, este xornal marcaría a vida política cubana até a súa incautación en 1960. Outro destacado xornalista galego da Habana foi Adelardo Novo, director do xornal El Diario Español, cabeceira creada en 1907 e cunha importante influencia en Cuba. Adelardo Novo proviña dunha importante familia de xornalistas na emigración, pois os seus tíos José e Enrique Novo García foran os responsábeis do semanario Galicia Moderna, editado na Habana entre 1885 e 1890.

Canto a Bos Aires dous xornalistas galegos destacarían sobre os demais pola magnitude das súas empresas de comunicación. Por un lado, Fortunato Cruces Angueira creador do xornal Nova Galicia, sen dúbida un dos de máis longo percorrido na emigración galega. Fortunato Cruce dirixiu este medio desde a súa creación, en 1901, até o ano 1951. Por outro lado, José R. Lence, eterno director de Correo de Galicia, xornal que viu a luz en 1908 e que se convertería no de medio galego de maior difusión en América.

Xornal A Gaita Gallega
Cómpre tamén facer mención do que poderiamos denominar a prensa oficial da colectividade galega, é dicir a vinculada ás grandes institucións mutualistas. Neste senso debemos destacar El Despertar Gallego, medio creado en 1922 pola Federación de Sociedades Gallegas de Bos Aires. Tivo entre os seus directores a importantes persoeiros da colonia galega, como Antón Alonso Ríos ou Eduardo Blanco Amor. En 1930 mudaría o seu nome polo de Galicia. Canto á outra grande institución galega de Bos Aires, o Centro Gallego, contaría desde xullo de 1907 cun primeiro voceiro denominado Región Galaica. A institución, desde xaneiro de 1913 contou co Boletín Oficial del Centro Gallego, órgano que mudaría o seu nome polo de Galicia en 1926.

En resumo, a prensa galega editada na emigración americana cumpriu o obxectivo de manter aos emigrantes informados dos problemas da colonia e do que acontecía en Galicia. Ora ben, cómpre afirmar que a través destes xornais, a maioría dos cales tamén chegaban a Galicia, os xornalistas emigrados pretendían influír no devir político de Galicia, a máis das veces en clave galeguista e anticaciquil. Quizais o caso máis claro nese senso fose o periódico El Emigrado, editado na Estrada (Pontevedra) e financiado polos emigrantes deste concello na Habana desde 1920.

01/03/16

VOLTA AO MUNDO DA FRAGATA NUMANCIA

A inestabilidade política foi o trazo máis característico de España na primeira metade do século XIX. A difícil transición do Antigo Réxime ao Estado constitucional, a sucesión de gobernos dun ou doutro tipo e a guerra civil levaron inevitabelmente ao colapso económico e á ruína de España. Esta situación, xa que logo, deu lugar a unha decadencia xeral en todos os aspectos da vida pública española. Estas circunstancias son tamén a causa do deterioro da Mariña de guerra durante as primeiras décadas do século XIX, que, xunto coa desastrosa política de alianzas estranxeiras, ocasionaron unha sucesión de derrotas militares que destruíron a antiga forza militar española nos mares.

Ora ben, coa maioría de idade da raíña Isabel II, no contexto da chegada do partido moderado ao poder, comezou un período de maior estabilidade política que permitiu o inicio dunha nova era de prosperidade. É nesta nova tesitura na que podemos situar o rexurdimento da Armada española, como nos informa Marcelino González Fernández, capitán de navío en situación de retiro, no seu libro Primera vuelta al mundo de un acorazado. La Numancia. En efecto, a fragata blindada Numancia construída en Toulon (Francia) e entregada á Armada en 1864, exemplifica perfectamente o renacemento da Mariña española, xa que foi o primeiro barco de seu tipo en completar unha volta ao mundo.

Se ben é certo que a historia da circunnavegación da Numancia é o principal obxectivo do volume que recensionamos, a maior parte do libro está dedicada á participación deste acoirazado na Guerra do Pacífico, un conflito que enfrontou a España con Chile e Perú en 1865-1866. Esta guerra está na liña da política exterior desenvolvida desde o "gobierno largo" do xeneral O'Donnell (1858-1863). Deste xeito, para recuperar o prestixio perdido por décadas de conflitos internos, o goberno da Unión Liberal executou unha política exterior expansionista que buscaba relanzar o prestixio de España como gran potencia. É no marco desta política como podemos entender as guerras estranxeiras e as aventuras coloniais desenvolvidas, como a intervención militar na Cochinchina (1858-1862), a guerra contra o Sultanato de Marrocos (1859-1860), a intervención en México pola crise da débeda deste país (1861), a breve incorporación de Santo Domingo (1861) e, finalmente, a Guerra do Pacífico, que pode ser considerada como un epígono desta política intervencionista no exterior, que tamén buscou unir a sociedade española despois de anos convulsos.

No contexto da política que acabamos de describir, a fragata Numancia entrou ao servizo da Armada. Como nos informa o autor deste libro: «Cuando la fragata Numancia era entregada a la Armada, España se encontraba envuelta en contenciosos con países sudamericanos del Pacífico por causas que venían de atrás, de los tiempos de la independencia de las colonias españolas en América del Sur para convertirse en países soberanos…»(p. 63). Así, as antigas controversias xunto coa situación dos comerciantes españois en Perú e Chile prenderon o lume desta guerra. Deste xeito, baixo o mando de Casto Méndez Núñez (1824-1869), a fragata Numancia partiu en 4 de febreiro de 1865 para unirse á escuadra do Pacífico. Compartía misión con outros barcos como Villa de Madrid, Resolución, Vencedora ou a Blanca, esta última baixo o mando de Juan Bautista Topete (1821-1885).

Fragata Numancia
A estratexia do goberno español neste conflito pasaba por destruír os barcos de guerra de Perú e Chile, obxectivo que non puido ver cumprido ao agocharse a escuadra peruano-chilena no complexo arquipélago de Chiloé. Unha vez fracasada esta misión, o goberno decidiu o bombardeo das cidades de Valparaíso (Chile) e O Callao (Perú). O bombardeo de Valparaíso tivo lugar en 31 de marzo de 1866, unha acción da que non gustou nada o comandante da escuadra española Méndez Núñez, por ser esta cidade chilena unha praza practicamente indefensa. Acción moi diferente foi o bombardeo do Callao, o 2 de maio de 1866, praza defendida por varias baterías, algunhas delas adquiridas polo goberno peruano para a ocasión.

Os resultados do enfrontamento no Callao son diferentes segundo quen relata a historia. Para a prensa española foi un estrondoso éxito, de tal xeito que non tardou en mitificar á escuadra do Pacífico e a Méndez Núñez. Neste senso, o autor deste libro reproduce as palabras exactas escritas por Méndez Núñez para comunicarse co Ministro de Estado Bermúdez de Castro «…cumpliendo así lo que S.M., su gobierno y el País desean, esto es: primero honra sin Marina que Marina sin honra» (p. 136), frase posteriormente modificada e amplamente manipulada. En calquera caso, para os españois a campaña do Pacífico foi un éxito que axudou a recuperar as vellas glorias e puxo a España nunha posición de privilexio. Marcelino González resume a guerra do Pacífico: «Aquella campaña que enfrentó a España con los países hermanos (…) en la mente de los españoles fue todo un éxito. De ella salió enormemente revalorizada la Armada, y fue motivo de orgullo y renacer patriótico, que empezó a dejar en el olvido las tribulaciones y desgracias de finales del siglo XVIII y la primera mitad del XIX» (p. 183-184).

Unha vez cumprida a súa misión a fragata Numancia seguiu viaxe para as Filipinas, baixo o mando de Juan Bautista Antequera (1823-1890), que asumiu o mando do buque xa que Méndez Núñez tivo que pasar a dirixir a escuadra do Pacífico tras suicidio do almirante Pareja. A fragata rematou a súa circunnavegación, sen máis problemas que as enfermidades relacionadas cunha longa navegación, sobre todo o escorbuto. Así, a 20 de setembro de 1867 regresaba a Cádiz.
Méndez Núñez

A primeira xira mundial dun barco blindado foi un suceso na época. Como ben explica o autor do libro, críase que un buque deste tipo só podería servir para a defensa costeira e sempre preto da súa base. A navegación da Numancia amosou que un buque de guerra blindado podería facer longas viaxes, razón pola cal a aventura foi seguida con atención por outros países que tiveron malas experiencias con barcos análogos, Reino Unido e Francia nomeadamente.

Xunto coa detallada viaxe da Numancia inclúense neste libro varios anexos que describen as características técnicas do barco, que reproducen os partes dos comandantes da Numancia e a correspondencia dalgúns dos seus tripulantes, detallando as particularidades da guerra do Pacífico e que amosan a presenza da Numancia en novelas e poemas da época. En resumo, atopámonos cunha análise rigorosa e completa dun fito significativo da Armada española decimonónica, polo que, sen dúbida, é unha excelente contribución á historia militar do século XIX español.

González Fernández, Marcelino: Primera vuelta al mundo de un acorazado. La Numancia, Madrid: Ediciones Navalmil, 2013. 370 págs.

17/02/16

NO CENTENARIO DAS IRMANDADES DA FALA: LEMBRANZA DE LOIS PORTEIRO GAREA


O 18 de maio de 1916 fundouse na Coruña a primeira das «Irmandades dos amigos da Fala». Celebramos, pois, o centenario das Irmandades da Fala. Este movemento non había ser só o comezo da reivindicación da lingua galega, senón tamén o nacemento do moderno nacionalismo galego, quen, tan só dous anos despois, celebraría en Lugo a súa primeira asemblea. No número 32 da revista Murguía, que vén de saír, achegámonos ás principais chaves das Irmandades da Fala. Lembramos tamén os seus principais protagonistas, como Lois Porteiro Garea, presidente da Irmandade da Fala de Compostela e estrela fugaz do galeguismo.

* * *

Mala morte! Con estas significativas palabras o xornal A Nosa Terra laiábase da perda de Lois Porteiro Garea no segundo cabodano do seu pasamento. Non era para menos. A desaparición de Porteiro privou ao galeguismo dun dos seus cadros máis capacitados. O noso protagonista naceu en Lugo o 16 de novembro de 1889. Cursou estudos de Dereito en Santiago de Compostela, doutorándose en Madrid cunha tese sobre o sistema parlamentario e o caciquismo. Na capital de España comezou a colaborar na prensa e achegouse ao galeguismo grazas á súa amizade con Rodrigo Sanz, principal figura do Secretariado de Galicia en Madrid.

A súa militancia anticaciquil achegouno ao agrarismo de Acción Gallega, sendo electo concelleiro agrario na Corporación municipal compostelá. Do mesmo xeito, en 1918 presentouse como candidato ás eleccións xerais polo distrito de Celanova, aínda que non acadou ser elixido. Catedrático de Dereito na Universidade de Santiago, foi un dos primeiros docentes en impartir unha conferencia en galego no marco universitario (setembro de 1915). Presidente da Irmandade da Fala de Santiago, foi un activo propagandista do galeguismo, tanto na prensa como na tribuna. Cando en 1917 a Lliga Regionalista de Catalunya organizou unha «Semana Galega», Porteiro Garea foi un dos integrantes da delegación galeguista. Do mesmo xeito, foi un dos acompañantes de Francesc Cambó durante a súa xira por Galiza.

O nacionalismo de Porteiro encadrábase dentro dos presupostos rexeneradores da política española, coincidindo en moitas cousas coas teses de Joaquín Costa. Xa que logo, demandaba para Galiza unha política reformista e modernizadora, tanto nos aspectos políticos coma nos económicos. Non obstante, a súa actuación viuse truncada polo temperán falecemento, que tivo lugar o 27 de outubro de 1918. Un mes despois, os referentes das Irmandades da Fala reunidos en Lugo declararíanse abertamente nacionalistas, mais Porteiro Garea xa non puido participar. Mala morte!

* * *

A Nosa Terra, números 130-31, 5 de novembro de 1920, p. 10.

Fai dous anos que a morte ˗¡mala morte!˗ nos levou a Lois Porteiro. Lembrámolo oxe c’o mesmo amore de sempre. Ten a toda hora o agarimo do noso recordo.“As verbas de un loitador” e as “Palabras ós emigrados” siguen sendo o evanxelio das Irmandades da Fala.Cada día que pasa, a figura do querido e malogrado irmán que o mesmo na cátedra, que no folleto, na tribua e no xornal, dou mostras d’un fondo talento, d’unha ampla cultura, d’un esprito esquisito e d’un enxebrismo acceso sempre e sempre fecundo, faise mais grande e admirabel. Lois Porteiro era un verdadeiro apóstolo. Nas páxinas que a posteridade consagre ó lumioso movimento nazonalista galego actual, o nome e feitos d’este ilustre leader que tan mozo aínda comeu a terra, haberán de ter un capítolo de xusticia.«Nós ˗dixo moitas veces aquel notabre e inesquecente semeador d’inquedanzas˗ nós, os irmáns da Fala, sómol-os enciclopedistas da causa da libertade galega no seu período prerevolucionario». Porteiro, preocupábase pol-o porvir da raza celta, inquedáballe os seus xeitos, e pol-o mesmo, oxe de vivire, ollaría con nosco cheo de simpatía garimosa o espertar d’Irlanda, a irmá heroica e subrime. Porteiro foi un loitador rexo e baril a quen pillou a morte ˗¡mala morte!˗ no médeo do combate. A bandeira que el erguía tremelante é a mesma que nos axunta a nosoutros. O esprito de Lois Porteiro vive con nosco.

Murguía, Revista Galega de Historia, nº 32, xullo-decembro 2015, pp. 131-133 (fragmento)

21/01/16

NACIONALISMO GALEGO EN TEMPOS ESCUROS

Desde o seu nacemento, na década dos corenta do século XIX, o galeguismo foi pasando por varias fases de desenvolvemento. Contamos con estudos para as distintas etapas: provincialismo, rexionalismo e nacionalismo e, tamén, con sínteses que abranguen o galeguismo político no seu conxunto. Ora ben, podemos dicir que hai, dentro de cada unha destas subdivisións, períodos que son menos coñecidos. Así, polo que toca ao nacionalismo coñecemos relativamente ben o desenvolvemento das Irmandades da Fala e do Partido Galeguista, mais non existe un volume de estudos igual para o período que se enceta tras a fractura de 1936. Xa que logo, temos motivos para saudar a aparición do libro Nacionalismo galego de aquén e alén mar. Desarticulación, resistencia e rearticulación (1936-1975), obra de Uxío-Breogán Diéguez Cequiel, profesor da Universidade da Coruña, quen nos ofrece neste volume o resultado das pescudas que levaron á súa tese de doutoramento.

O libro ábrese cunha panorámica xeral do nacionalismo nos tempos da II República, sen dúbida á época do seu máis vizoso desenvolvemento, cun Partido Galeguista que non deixou de medrar naqueles anos de democracia e liberdade. Con todo, a virulencia do golpe militar de xullo de 1936 acadou desartellar axiña a organización galeguista, aínda que o autor fai fincapé en que non faltaron os galeguistas que opuxeron resistencia aos militares rebeldes. Así foi, o profesor Diéguez Cequiel certifica no seu libro como cadros galeguistas opuxeron unha resistencia armada ao golpe militar, pasando a integrar as filas da guerrilla. Velaquí unha das novidades que nos ofrece esta investigación: «Con todo, non significa isto que na resistencia armada non estiveran presentes outros idearios, sensibilidades e militancias, nomeadamente anarquistas, socialistas e galeguistas. A respecto destes últimos, unha cifra indeterminada de activos participaría na resistencia e loita armada fronte os facciosos» (p. 84). O nacionalismo galego tamén demostrou un alto grao de organización no territorio leal á República, coa formación de batallóns e milicias para loitar contra os sublevados. A figura de Castelao impón o seu liderado, tal e como podemos comprobar a través de publicacións como Nueva Galicia (Madrid) e Nova Galiza (Barcelona).

O ano 1939 marcou o comezo dun longo exilio para todos os valedores da causa republicana. Ao igual que outros sectores políticos, o nacionalismo galego axiña comezou a artellar a súa reorganización, aínda que agora con dous vieiros diferentes: os galeguistas que ficaron no interior e os que marcharon ao exilio, nomeadamente en América. Polo que toca ao exilio, a figura de Castelao e a cidade de Bos Aires eríxense en protagonistas. En efecto, foi na capital arxentina onde naceu, en 1941, a Irmandade Galega, organización que pretendía a reconstitución do galeguismo ampliándoo. Esta entidade agrupaba non só aos vellos galeguistas, senón tamén aos antigos adversarios arredistas da Sociedade Nazonalista Pondal. Estes últimos, como moi ben descobre o autor deste libro, botarían a andar en 1941 unha nova xeira da súa publicación A Fouce: «A Sociedade Nazonalista Pondal tería vida activa como grupo até 1938, mantendo A Fouce como medio de expresión e transmisión ideolóxica até aquela altura nunha súa primeira etapa. A publicación reaparecería a partir do 1941 até o 1944 (...) nunha súa nova xeira aínda non estudada até o momento en nengunha monografía» (p. 152). Mais sen dúbida a principal achega política do exilio nacionalista foi a creación do Consello de Galiza en 1944, entidade que pretendía pór a Galiza no mesmo nivel institucional que tiñan vascos e cataláns. A organización do nacionalismo no exilio americano é amplamente estudada por Diéguez Cequiel, quen non se centra só no caso arxentino, senón que realiza unha panorámica xeral polos países onde había unha presenza destacada de galegos.

Non obstante, o labor de Castelao e a lexitimidade do Consello de Galiza non serían aceptados de forma unánime. Non só polo resto de formacións políticas, que artellaron outras entidades de confluencia, caso por exemplo do Bloque Republicán Nazonal Galego en París, arredor da figura de Manuel Portela Valladares. Mais tamén polos galeguistas do interior, que tras uns intentos de reconstrución por volta dos anos 1944-1945, irían paseniñamente arredándose do nacionalismo exiliado e deseñando unha nova estratexia que pasaba por unha acción netamente culturalista, a cal sería capitaneada de forma decidida por Ramón Piñeiro. En palabras do autor «... a distancia fíxose tan grande, e tan insalvábel, que a ruptura entre as dúas concepcións do ‘galeguismo’, situadas en ambas bandas do Atlántico, estaba a se consumar» (p. 286).

Porén, a estratexia marcada por Piñeiro axiña ía ser tamén cuestionada. A comezos da década dos sesenta unha nova xeración de mozos reclamou unha acción política máis decidida. É nesa liña onde podemos situar a fundación do Consello da Mocedade e o nacemento de novos partidos políticos: o Partido Socialista Galego (PSG) e, sobre todo, a Unión do Pobo Galego (UPG), esta última en relación directa cos movementos de liberación nacional do Terceiro Mundo. Neste senso o máis interesante da investigación de Diéguez Cequiel é constatar como o exilio galeguista seguía de preto todos estes movementos, tentando influír decisivamente no seu desenvolvemento. Así nolo conta: «O grupo iría tendo tal activismo que o vello ‘goberno galego no exilio’ chegaría a establecer un estreito contacto naquela segunda metade dos anos sesenta coa UPG. Ambas organizacións chegaríanse a recoñecer como parte dun todo, traballando coordinadamente (...) Unha realidade pouco coñecida e de grande relevo, fronte á idea de seren exilio e interior, diante daquela recomposición, realidades sen ligazón algunha» (p. 319).

En resumo, atopámonos diante dunha completa monografía dedicada ao estudo dunha das épocas do galeguismo menos coñecida. O volume complétase cun amplo anexo gráfico e documental no cal o lector poderá consultar de primeira man moitas das fontes empregadas para a elaboración desta obra. Saudamos, pois, a aparición deste libro e agardamos que actúe como revulsivo para novas investigacións sobre a historia dos anos máis recentes do nacionalismo galego.

Nacionalismo galego aquén e alén mar. Desarticulación, resistencia e rearticulación (1936-1975)
Uxío-Breogán Diéguez Cequiel
Edicións Laiovento, 2015, 450 páxinas

Recensión publicada na revista Grial, nº 208, outubro-decembro de 2015, p. 96-97 (ver)