08/09/14

DEMASIADO ESCEPTICISMO

Certamente, nada hai máis recorrente que o pasado. Expresouno de forma brillante, por boca dos seus personaxes, o dramaturgo estadounidense Eugene O’Neill, na súa peza de 1941 Long Day’s Journy Into Night:

Tyrone.- Mary! For God’s sake, forget the past!
Mary.- Why? How can I? The past is the present, isn’t it? It’s the future, too. We all try to lie out that but life won’t let us.

Resulta evidente que o pasado está continuamente condicionando o presente e determinando o futuro, de tal xeito que a viaxe ao pasado adoita ser frecuente nas sociedades actuais, para procurar nel explicacións que nos axuden a entender por que as cousas son como son. Xa que logo, recórrese á historia na procura das probas en que basear as angueiras do presente. Máis, pode a historia explicar axeitadamente o presente? Podemos fiarnos da historia –e dos historiadores− para un axeitado coñecemento do pasado? Estas preguntas son respondidas dun xeito negativo por Miguel-Anxo Murado no seu libro La invención del pasado, onde amosa o seu escepticismo tanto no papel que poida desenvolver a historia na explicación do presente como cara ao traballo dos historiadores.

Seguindo o ronsel do seu libro Outra idea de Galicia, orixinalmente publicado en castelán (2008) e que vén de editarse agora en galego (Destino, 2013), no volume que recensionamos Murado dedícase fundamentalmente a rachar con ideas preconcebidas e a desfacer vellos mitos. Desconfía o autor das fontes empregadas polos historiadores, identificadas maiormente con lendas e construcións literarias repetidas unha e outra vez. Ora ben, quizais sen querelo, Murado está traballando como un historiador, comentando as fontes e sinalando as súas imprecisións. Seguindo ao filósofo italiano Benedetto Croce, afirmase neste libro que toda historia é historia contemporánea, pois escríbese no presente e coas imaxes e prexuízos do presente. Deixando de lado o esforzo de empatía que teñen que facer todos os historiadores, é certo que a historia é un relato construído desde o presente. Pero coidado! Unha cousa é que a historia sexa unha construción e outra moi diferente é que sexa unha invención. Se cadra poderiamos definir a historia como unha obra literaria construída en base a un traballo científico, comezando por unha eficaz crítica de fontes e desbotando os mitos herdados. En definitiva, cremos que o autor parte dun axioma que non é tal. Identifica escritor con relato de ficción. É certo que os historiadores son escritores, pero non por iso ás súas obras pertencen ao mundo da fantasía.

Contrariamente ao que pensa Murado, a historia si é unha mestra de vida. Outra cousa é o inevitábel tropezar varias veces coa mesma pedra, que parece ser condición inherente aos seres humanos. En palabras de José Verea y Aguiar na súa Historia de Galicia (1838): “Es casi un axioma de la antigua literatura: Que la Historia es el testimonio de los tiempos, la luz de la verdad y la maestra del vivir…”. A historia ensina, pero non nos ata nin nos determina. Ademais, quen lle deu aos historiadores o seu papel redentor? Quen os converteu en notarios e xuíces? Foron os propios historiadores ou foi unha sociedade preocupada polo seu presente e o seu futuro. Afirma o autor: “No es extraño que la historia sirva para hacer los debates políticos más irracionales de lo que ya son. Nació para eso” (p. 195). E a pesar do parecer dos propios historiadores, permítasenos engadir.

Non obstante, si acerta Miguel-Anxo Murado nalgunhas das súas apreciacións sobre como nos relacionamos coa historia na actualidade. Falamos fundamentalmente dos museos como centros onde se cousifica a historia, convertendo os seus obxectos en reliquias que parecen explicar por si o pasado. Por outra parte, acerta de pleno o autor ao afirmar: “Los centenarios y los aniversarios (…) son quizá la más visible de todas estas prótesis de la memoria, y sin duda la preferida hoy en día” (p. 175). Neste senso, si creo que deberiamos comezar a repensar se achegarnos ao pasado a golpe de conmemoración é o máis acaído para a historiografía actual.

As palabras non son inocentes nin inocuas. Deste xeito, tendo en conta que a palabra é a principal ferramenta para a transmisión do coñecemento –tamén do coñecemento histórico− debemos tomarnos un tempo na súa análise. Así, non é casual que a lingua inglesa diferencie entre History, para o traballo dos historiadores, de Story, para os contos e as lendas. Algo que, por certo, tamén sucede na irmá lingua portuguesa: História por un lado e Estória por outro. Coido que moitas das apreciacións deste libro están baseadas na confusión entre estes dous termos. A Historia é unha ciencia social en constante construción e crítica. Os historiadores somos os primeiros escépticos.

La invención del pasado. Verdad y ficción en la historia de España
Miguel-Anxo Murado
Debate, 2013, 230 páxinas

Recensión publicada na revista Grial, nº 202, abril-xuño de 2014, p. 123-124.