Certamente,
nada hai máis recorrente que o pasado. Expresouno de forma brillante, por boca
dos seus personaxes, o dramaturgo estadounidense Eugene O’Neill, na súa peza de
1941 Long Day’s Journy Into Night:
Tyrone.-
Mary! For God’s sake, forget the past!
Mary.-
Why? How can I? The past is the present, isn’t it? It’s the future, too. We all
try to lie out that but life won’t let us.
Resulta
evidente que o pasado está continuamente condicionando o presente e
determinando o futuro, de tal xeito que a viaxe
ao pasado adoita ser frecuente nas sociedades actuais, para procurar nel
explicacións que nos axuden a entender por que as cousas son como son. Xa que
logo, recórrese á historia na procura das probas en que basear as angueiras do
presente. Máis, pode a historia explicar axeitadamente o presente? Podemos
fiarnos da historia –e dos historiadores− para un axeitado coñecemento do
pasado? Estas preguntas son respondidas dun xeito negativo por Miguel-Anxo
Murado no seu libro La invención del
pasado, onde amosa o seu escepticismo tanto no papel que poida desenvolver
a historia na explicación do presente como cara ao traballo dos historiadores.
Seguindo o
ronsel do seu libro Outra idea de Galicia,
orixinalmente publicado en castelán (2008) e que vén de editarse agora en
galego (Destino, 2013), no volume que recensionamos Murado dedícase
fundamentalmente a rachar con ideas preconcebidas e a desfacer vellos mitos. Desconfía
o autor das fontes empregadas polos historiadores, identificadas maiormente con
lendas e construcións literarias repetidas unha e outra vez. Ora ben, quizais
sen querelo, Murado está traballando como un historiador, comentando as fontes
e sinalando as súas imprecisións. Seguindo ao filósofo italiano Benedetto
Croce, afirmase neste libro que toda historia é historia contemporánea, pois
escríbese no presente e coas imaxes e prexuízos do presente. Deixando de lado o
esforzo de empatía que teñen que facer todos os historiadores, é certo que a
historia é un relato construído desde o presente. Pero coidado! Unha cousa é
que a historia sexa unha construción e outra moi diferente é que sexa unha
invención. Se cadra poderiamos definir a historia como unha obra literaria
construída en base a un traballo científico, comezando por unha eficaz crítica
de fontes e desbotando os mitos herdados. En definitiva, cremos que o autor
parte dun axioma que non é tal. Identifica escritor con relato de ficción. É
certo que os historiadores son escritores, pero non por iso ás súas obras
pertencen ao mundo da fantasía.
Contrariamente
ao que pensa Murado, a historia si é unha mestra de vida. Outra cousa é o
inevitábel tropezar varias veces coa mesma pedra, que parece ser condición
inherente aos seres humanos. En palabras de José Verea y Aguiar na súa Historia de Galicia (1838): “Es casi un
axioma de la antigua literatura: Que la Historia es el testimonio de los tiempos,
la luz de la verdad y la maestra del vivir…”. A historia ensina, pero non nos
ata nin nos determina. Ademais, quen lle deu aos historiadores o seu papel
redentor? Quen os converteu en notarios e xuíces? Foron os propios
historiadores ou foi unha sociedade preocupada polo seu presente e o seu
futuro. Afirma o autor: “No es extraño que la historia sirva para hacer los
debates políticos más irracionales de lo que ya son. Nació para eso” (p. 195).
E a pesar do parecer dos propios historiadores, permítasenos engadir.
Non obstante,
si acerta Miguel-Anxo Murado nalgunhas das súas apreciacións sobre como nos
relacionamos coa historia na actualidade. Falamos fundamentalmente dos museos
como centros onde se cousifica a
historia, convertendo os seus obxectos en reliquias que parecen explicar por si
o pasado. Por outra parte, acerta de pleno o autor ao afirmar: “Los centenarios
y los aniversarios (…) son quizá la más visible de todas estas prótesis de la
memoria, y sin duda la preferida hoy en día” (p. 175). Neste senso, si creo que
deberiamos comezar a repensar se achegarnos ao pasado a golpe de conmemoración
é o máis acaído para a historiografía actual.
As palabras
non son inocentes nin inocuas. Deste xeito, tendo en conta que a palabra é a
principal ferramenta para a transmisión do coñecemento –tamén do coñecemento
histórico− debemos tomarnos un tempo na súa análise. Así, non é casual que a
lingua inglesa diferencie entre History,
para o traballo dos historiadores, de Story,
para os contos e as lendas. Algo que, por certo, tamén sucede na irmá lingua
portuguesa: História por un lado e Estória por outro. Coido que moitas das
apreciacións deste libro están baseadas na confusión entre estes dous termos. A
Historia é unha ciencia social en constante construción e crítica. Os
historiadores somos os primeiros escépticos.
La invención del pasado. Verdad y ficción en la historia de España
Miguel-Anxo
Murado
Debate, 2013, 230
páxinas
Recensión publicada na revista Grial, nº 202, abril-xuño de 2014, p. 123-124.