17/12/15

DOMINGO FONTÁN: O ROSTRO DUN PAÍS

Dezasete anos. Ese foi o tempo que lle levou a Domingo Fontán elaborar a Carta Xeométrica de Galiza, o primeiro mapa científico do noso país. Neses dezasete anos Fontán percorreu Galiza de arriba a abaixo, co que adquiriu un exhaustivo coñecemento do país e das súas xentes. El foi o primeiro en retratar fielmente a Galiza, en ofrecer o rostro preciso da nosa Terra.

Domingo Fontán (1788-1866)  foi, sen dúbida, unha das principais figuras científicas da Galiza do século XIX. Verbo del, e da súa obra, moito se ten escrito. Vén agora de se publicar a novela Fontán, obra de Marcos Calveiro, galardoada este ano co premio Repsol de narrativa breve. No libro cóntase a polifacética vida deste persoeiro, con especial dedicación á elaboración da súa Carta Xeométrica. Mais nesta novela de Calveiro Fontán tamén se nos revela como un duro profesor universitario, non moi ben considerado polos seus alumnos da Universidade de Santiago. Reflíctese tamén o seu compromiso político co liberalismo, militancia que lle trouxo non poucos problemas persoais e profesionais. Neste senso, Fontán tamén representou a Galiza no Congreso dos Deputados en varias ocasións.

A carón de Fontán aparecen outros destacados protagonistas do século XIX galego, como o ministro José María Moscoso de Altamira (1788-1854), que ocupaba a carteira de Gobernación en 1834, ano no que Fontán presentou a súa Carta Xeométrica á Raíña Gobernadora María Cristina de Borbón, viúva de Fernando VII e rexente de España durante a minoría de idade de Isabel II. Tamén Miguel Solís, xefe militar do levantamento galego de 1846 ou Antolín Faraldo, secretario da Xunta galega dese levantamento. Un acaído achegamento literario á historia de Galiza no século XIX.

Poucos personaxes hai tan literarios como Fontán na historia galega. A lectura desta novela de Marcos Calveiro lembroume o fragmento de Arredor de si onde Don Bernaldo, sentindo a proximidade da morte, pídelle ao seu sobriño Adrián Solovio que lle leve o mapa de Fontán, para poder apreixar Galiza por derradeira vez, nunhas páxinas maxistrais de Ramón Otero Pedrayo. Boa aproximación a que realiza Marcos Calveiro á figura de Domingo Fontán nunha recomendábel e moi aproveitábel novela.

10/09/15

DE VILACAMPA Á HABANA. MEMORIA DE JOAQUÍN DÍAZ VILLAR

A traxectoria vital de Joaquín Díaz Villar descóbrenos a historia do emigrante que, desde os postos máis baixos do mercado laboral, chega a ocupar as máis altas responsabilidades. É tamén unha historia de compromiso coa terra que o viu nacer, coas súas xentes e co seu benestar e progreso.

Joaquín Díaz Villar naceu na parroquia de Santa María de Vilacampa (O Valadouro) o 8 de abril de 1886. Chegou a Cuba en 1901, comezando a traballar como mensaxeiro nunha tenda de víveres na Habana. Traballou tamén como aprendiz de dependente na sedaría La Época, pasando en 1905 ao comercio El Encanto. Estes almacéns, fundados polos emigrantes asturianos José Solís e Aquilino Entrialgo, chegarían a ser os máis importantes de toda Cuba. Co tempo, Díaz Villar remataría por ocupar altos cargos á fronte desta empresa, chegando en 1948 a desempeñar a presidencia do seu consello de administración.

A participación de Joaquín Díaz Villar como membro da colectividade foi moi intensa. Membro da xunta directiva do Centro de Dependientes de La Habana. Integrante da dirección do Centro Gallego da Habana. Membro da directiva da sociedade El Valle de Oro.

Díaz Villar foi un importante benefactor da súa parroquia natal. Grazas á súa axuda puido restaurarse a igrexa parroquial. Así, en 1949 viaxa a Vilacampa para asistir á inauguración das obras do templo. Por orde do bispo de Mondoñedo colocouse unha placa na igrexa parroquial como agradecemento ao seu labor. Por outra parte, a partir de 1949 custeou na súa totalidade os estudos dun neno de Vilacampa no Seminario de Mondoñedo.

Porén, a súa actividade en prol do Valadouro sería aínda máis ampla. O 15 de marzo de 1954 foi elixido como presidente dunha comisión encargada de recadar fondos para a torre e o reloxo da igrexa de Ferreira do Valadouro. Desta comisión formaban parte relevantes membros da colectividade valadouresa da Habana, tales como Eduardo Pernas Orol, Saladino Reigosa Sampayo, José Manuel Lamelas Ladra ou Eladio Chantres.

En 1955 foi obxecto dunha homenaxe nos xardíns de La Tropical ao se cumpriren os cincuenta anos de traballo en El Encanto. Por outra parte, o 6 de setembro de 1956 Díaz Villar recibiu a homenaxe dos seus veciños do Valadouro no Hotel Asturias de Ferreira, no marco das Festas do Oito dese ano. Tres días despois, o 9 de setembro, era obxecto da homenaxe dos seus paisanos de Vilacampa, os cales lle dedicaron un busto de mármore polas súas doazóns á parroquia, busto que aínda hoxe podemos atopar a carón da igrexa parroquial de Vilacampa. Os recoñecementos tamén se estenderon ao ámbito oficial, pois en 1957 foi condecorado polo Goberno español coa Cruz de Isabel a Católica

Non obstante, El Encanto tivo un duro final, pois foi incautado polo goberno revolucionario asentado en Cuba desde 1959. Joaquín Díaz Villar, xunto coa súa familia, partiu cara ao exilio en Miami onde falecería.

[Artigo publicado en A Mariña-El Progreso, 8 de setembro de 2015, páxina 4]

01/09/15

O ESTATUTO GALEGO NA II REPÚBLICA: A CONVOCATORIA DO PLEBISCITO

A Segunda República foi un tempo de esperanzas. Houbo unha clara vontade de rachar co pasado, tamén no tocante á dinámica territorial. En Galiza os galeguistas, desexando crebar coas estruturas do centralismo da monarquía, axiña comezaron a deseñar un réxime autonómico, que pasaba pola presentación dun Estatuto de amplas competencias para unha República que, coidaban, sería federal.

Ora ben, a Constitución da II República, sancionada en decembro de 1931, estabeleceu un Estado integral, compatíbel coa autonomía dos territorios que o solicitasen. Seguindo a filosofía constitucional da República de Weimar alemá, os lexisladores republicanos pensaron nunhas condicións moi duras para o acceso á autonomía. Por que? Crían que só deste xeito se faría unha inequívoca declaración de vontade autonomista.

En efecto, o artigo 12 de Constitución estabelecía que a autonomía tiña que ser solicitada pola maioría dos concellos da rexión ou, no seu defecto, polos municipios que representasen as dúas terceiras partes do censo electoral. Galiza cumpriu con este requisito en 1932. Nunha asemblea de concellos, celebrada en Santiago de Compostela entre os días 17 e 19 de decembro de 1932, aprobouse o proxecto de Estatuto.

Un segundo trámite esixido pola Constitución era que o proxecto estatutario tiña que ser sometido a referendo. E, desde logo, non era un requisito menor, senón o máis complicado. Para que o Estatuto puidese ser aprobado a Constitución esixía os votos positivos das dúas terceiras partes do electores inscritos no censo. Nótese que non se trataba das dúas terceiras partes dos votos emitidos, senón das dúas terceiras partes do total dos electores, polo que á necesidade de moitos votos favorábeis, esixíase tamén unha elevada participación. A idea era que o territorio que aspiraba á autonomía fixese unha gran declaración de intencións, mais esta gran esixencia levaba implícita a necesidade da corrupción electoral. No futuro, as grandes cifras de votos positivos acadados, non só no plebiscito galego, tamén nos casos vasco e catalán, demostrarían este feito.

Redactado o proxecto de Estatuto, o Comité Central de Autonomía lanzouse a acadar do goberno da República o permiso para a convocatoria do plebiscito. Este Comité, creado na asemblea de concellos e formado polos presidentes das Deputacións, os alcaldes das principais cidades e representantes do partidos políticos, foi o valedor da causa da autonomía galega desde este momento. Non obstante, o goberno da República –e Santiago Casares Quiroga en particular− retrasou canto puido a concesión do Decreto que lle permitira ao Comité convocar o plebiscito. Finalmente, a Gaceta de Madrid publicou o devandito Decreto o 31 de maio de 1933. (Consultar)


Grazas ás competencias que lle confería este Decreto, o Comité Central de Autonomía fixou como data do plebiscito do Estatuto galego o 17 de decembro de 1933. Ora ben, a viraxe da situación política, coa vitoria das dereitas nas eleccións do 19 de novembro de 1933, levou ao Comité a suspender a celebración do plebiscito. Cal foi a razón? Ao non contar cun decidido apoio político, o Comité decidiu anular a celebración do plebiscito, pois de triunfar o voto negativo, e segundo a letra da Constitución, habería que esperar cinco anos para poder convocalo de novo. Había que agardar, pois, tempos mellores. Cando a situación mudou, en febreiro de 1936, coa vitoria da Fronte Popular, o Comité puido retomar os seus traballos e convocar o plebiscito para o 28 de xuño de 1936. Unha vez pasado o trámite do plebiscito tan só quedaba un último obstáculo: o Estatuto tiña que ser aprobado polas Cortes da República. E por ese camiño se avanzaba cando uns militares facciosos decidiron mudar de vez a historia de España e de Galiza. O Estatuto quedaba frustrado, a súa memoria e o seu legado non.

[Murguía, Revista Galega de Historia, número 31, xaneiro-xuño de 2015, p. 9-10]

29/06/15

LEMBRANDO A JUAN R. ÁLVAREZ

Na memoria colectiva permanecen as grandes fortunas da emigración. Imos lembrar hoxe a vida de Juan R. Álvarez, un deses homes que fixo as Américas. Primeiro en Madrid e máis tarde na Habana traballou e prosperou sen por iso esquecer nunca a súa terra natal: O Valadouro. Achegámonos ao seu percurso vital.

Juan R. Álvarez naceu na parroquia de Santo Tomé de Recaré (O Valadouro) o 9 de xaneiro de 1880. Fillo de labregos acomodados, na Preceptoría de Ferreira do Valadouro estudou Latín e Humanidades durante tres anos. En 1893 ingresou no Seminiario Cociliar de Santa Catalina de Mondoñedo para seguir estudos eclesiásticos.

Non obstante, o noso protagonista non chegou a concluír a carreira sacerdotal. Así, marchou a Madrid para se dedicar ao comercio, ocupación que desenvolvería o resto da súa vida. Comezou a traballar nunha xoiaría da Carrera de San Jerónimo, negocio do que chegaría a ser socio. Na capital de España comezaría a súa actividade societaria, pois foi membro do Centro Gallego de Madrid. No entanto, Juan R. Álvarez non esquecía O Valadouro. En efecto, en Ferreira foi cofundador do xornal El Valle de Oro, medio a través do cal denunciou ás persoas que se enriquecían co tráfico migratorio.

En 1906 trasladouse a Cuba, pertencendo desde ese mesmo ano ao Centro Gallego da Habana. Na primeira institución mutual dos galegos de Cuba Juan R. Álvarez desempeñou postos de responsabilidade, chegando en 1917 a ser elixido como vicepresidente da comisión executiva. Estivo entre os fundadores da sociedade de instrución El Valle de Oro, entidade da que ocupou o cargo de vicesecretario da primeira xunta directiva. En 1915 foi elixido sétimo presidente de El Valle de Oro. Esta entidade, creada en 1907, tiña por obxectivo fundamental o fomento da instrución nas parroquias dos concellos do Valadouro e Alfoz. Permanecería como presidente até 1924 cando foi substituído por outro dos líderes que marcaron a vida desta sociedade: Ramón Canoura Fernández. Juan R. Álvarez pertenceu tamén a outras entidades. Así, foi secretario fundador do Comité Representativo de las Sociedades Gallegas de Instrucción, entidade que pretendía agrupar ás sociedades microterritoriais da habana. Membro da Asociación Iniciadora y Protectora de la Real Academia Gallega e da Sociedade de Beneficencia de Naturales de Galicia.

En 1922 foi elixido como conselleiro da Caja de Ahorros y Banco Gallego do Centro Gallego da Habana. Foi elixido como consiliario da directiva da Sociedad de Beneficencia de Naturales de Galicia para o período 1924/1925, repetindo nese cargo en anos posteriores.

Profesionalmente en Cuba dedicábase ao comercio, sendo importador, entre outros produtos, dos reloxos Lohengrin. Antes de se estabelecer pola súa conta, formaba parte da razón social Santos y Álvarez. Juan R. Álvarez faleceu na Habana en marzo de 1932.

Artigo publicado en A Mariña-El Progreso, 31 de maio de 2015, páxina 9

08/06/15

¿MÁS SE PERDIÓ EN CUBA?

A literatura sempre foi unha fonte moi aproveitábel para os historiadores. Novelas e relatos achégannos a épocas pretéritas e ofrécennos a posibilidade de apreciar como eran e como pensaban as sociedades pasadas, acadando unha empatía da que moitas veces non somos quen os historiadores. Neste senso, as obras de tres escritores cubanos son de particular importancia para coñecer o paso da vida colonial á vida independente. Como mudou (ou non) a sociedade cubana no paso do século XIX ao século XX. Miguel de Carrión (1875-1929) foi un dos principais representantes da novela naturalista en Cuba, movemento literario que ten na illa caribeña unha maior prolongación no tempo que en Europa. En Las honradas (1918) e Las impuras (1919) Carrión retratou a sociedade habaneira a cabalo entre dous séculos. De non menor importancia foi Jesús Castellanos (1879-1912), que obtivo o primeiro premio dos Xogos Florais do Ateneo da Habana coa súa novela La conjura (1909).

Non obstante, en quen queremos deternos é en Carlos Loveira (1882-1928) e na súa novela Generales y doctores (1920). Loveira –de pai galego como ben delata o seu apelido− presentounos neste romance á xeración que transformou Cuba nun país independente, cos seus vicios e as súas virtudes. Pero esta narración non é só de particular valor para a historiografía cubana, senón que Loveira tamén debuxou aos españois –galegos moitos deles− que loitaron para que Cuba seguira sendo parte de España, e tamén dos que alí foron enviados como carne de canón para defender uns privilexios que só beneficiaban a uns poucos. Así, reproducimos a continuación un fragmento desta novela particularmente elocuente:

«¡Pobres, pobres quintos! Atolondrados por un cruel mazazo del destino, venían a la caza del negro Maceo, el coco terrible, no sabían ellos a ciencia cierta por qué ni para qué. Lo mandaba la reina y lo exigían deberes patrióticos que ellos no entendían muy bien, y de los cuales se les hablaba en las arengas y en los papeles. ¡Pobres, pobres galleguitos que venían a caer, ignominiosamente, en la tumba anónima de los combates, a quedar rezagados en los caminos, agonizando del vómito, bajo un sol de fuego, rabiando de sed y de desesperación, para luego servir de pasto a las tiñosas, o ser enterrados por compañías en la fosa común, en la tierra ingrata de los cementerios desolados, a mil leguas de los suyos! Y todo para mantener el monopolio de una burocracia ladrona, de unos mercaderes sórdidos y desalmados, de la infame política de los Cánovas y comparsa, de un régimen colonial en el que, desde el último carabinero de aduana hasta el capitán general, los funcionarios todos tenían un precio»

E con estes vimbios coloniais fíxose o cesto dunha Cuba independente. Deixa ver Loveira na súa novela a decepción con esa República de xenerais e doutores, que mantivo os vicios da antiga colonia, agora ademais coa vixilancia permanente dos Estados Unidos. Construíuse así unha pseudo-república, segundo a terminoloxía que empregou a historiografía cubana a partir da Revolución de 1959. En calquera caso, as páxinas desta novela lévannos aos momentos difíciles da guerra pola independencia de Cuba; cando, ademais das dificultades do conflito, das enfermidades e do clima, os soldados tiñan que ouvir os cánticos que chegaban desde a manigua sublevada:

¿Quién dice que a la castaña,
se le puede llamar fruta?
tan solo un hijo de puta
que haya nacido en España.

Guerra psicolóxica do século XIX.

01/06/15

LEMBRANZA DE XAN DE MASMA

Xan de Masma (Mondoñedo, 1850 - A Habana, 1900)
De entre os variados autores que dan brillo ás letras mindonienses queremos lembrar hoxe a figura de Xan de Masma. Se cadra non é un dos escritores máis coñecidos, mais non por iso deixa de ser digno de recoñecemento e, facemos fincapé na suxestión, necesitado de recuperación.

Xan de Masma, alcume literario de Patricio Delgado Luaces, naceu en Mondoñedo o 6 de agosto de 1850. Decidido valedor da causa carlista, seguía neste senso o mesmo camiño que outros mindonienses sobranceiros, á cabeza dos cales podemos situar o bispo López Borricón. A súa militancia a prol da bandeira de don Carlos VII valeulle ser encarcerado en 1872 no castelo de Santo Antón na Coruña. Posteriormente sería desterrado a Cuba, onde desenvolveu un intenso labor literario.

Na Habana participou en varias empresas xornalísticas, destacando polo seu vencello á revista Follas Novas, unha das principais publicacións dos emigrantes galegos na capital de Cuba. Sería precisamente nesta revista onde Xan de Masma publicaría por entregas a súa novela ¡A Besta!, entre 1899 e 1900. A novela de folletín foi un dos principais produtos culturais do século XIX, a este modelo de literatura recorreu tamén a prensa galega da Habana.

A novela está dividida en dúas partes. Na primeira coñecemos a Pepiña, filla de labregos de Viloalle. A moza está sometida á presión de don Policarpo, cacique que xa abusara doutras mulleres. A insistencia do vello patrón obriga a Pepiña a abandonar a súa casa e marchar ao Cadramón, nas terras do Valadouro, onde prospera como criada do crego desta parroquia. Na segunda parte do romance o autor presenta a don Pedro, heroe carlista natural do Cadramón que, tras numerosas peripecias na fronte de loita no País Vasco e no exilio de París, regresa á súa parroquia natal. Como non podía ser doutro xeito, a novela remata coa voda de Pepiña e de don Pedro.

A maioría dos críticos sitúan esta obra dentro dos parámetros da novela naturalista, hexemónica no derradeiro terzo do século XIX. Aínda así, a denuncia que fai o autor das inxustizas e das opresións sufridas polas camadas máis desfavorecidas, fai que o texto de Xan de Masma poida tamén ser considerado como un ensaio de novela socio-política. Cómpre sinalar, porén, que a redención proposta polo autor era de claro talante conservador, tal e como correspondía á súa ideoloxía tradicionalista.

Xan de Masma faleceu na Habana o 25 de abril de 1900. A el debémoslle a autoría dunha das primeiras novelas longas en lingua galega, paradoxalmente publicada ben lonxe das nosas fronteiras. Outro exemplo máis do moito que Galiza debe aos seus emigrantes, que tanto fixeron polo cultura deste país. ¡A Besta! foi reeditada pola Editorial Galaxia en 1993, polo que se atopa dispoñíbel para todos os lectores que queiran gozar dunhas fermosas páxinas do mindoniense Xan de Masma.

Artigo publicado en A Mariña-El Progreso, 26 de abril de 2015, páxina 8

21/05/15

A EDICIÓN DE LIBROS NA EMIGRACIÓN GALEGA EN AMÉRICA

A emigración foi un fenómeno determinante no devir da Galiza contemporánea. Adoito enxergada desde unha perspectiva económica ou laboral, a influencia dos galegos emigrados estendeuse a todos os eidos, tamén o cultural. Neste senso, os emigrantes galegos en América xogaron un papel moi destacado na edición de libros de temática galega, ben apoiando a edición en Galiza, ben editándoos nos países de acollida. Neste tema, como noutros aspectos, os emigrantes contribuíron decisivamente a paliar as eivas do país, fomentando o desenvolvemento da cultura e da educación.

A edición de libros na emigración galega en América concéntrase nos dous países que recibiron a meirande parte dos galegos: Cuba e Arxentina. Foi en Cuba onde primeiro comezaron as empresas literarias dos galegos. Deste xeito, en 1864 o emigrante Alejandro Chao Fernández creou a imprenta e editorial «La Propaganda Literaria», que sería responsábel de varios proxectos literarios e xornalísticos. Se cadra a súa intervención máis sobranceira foi a edición do libro Follas Novas, da poeta Rosalía de Castro. Este libro, obra capital do Rexurdimento literario en Galiza, aínda que imprentado en Madrid, foi financiado desde a capital de Cuba. «La Propaganda Literaria» continuou no futuro apoiando a edición de libros de autores galegos e en galego, neste sendo debemos sinalar a publicación en 1885 do volume Caldo de grelos, obra do prolífico poeta Ramón Armada Teixeiro (1858-1920). Nesta mesma editora Waldo Álvarez Insua publicou en 1889 Galicia contemporánea: páginas de viaje.

Cómpre tamén subliñar o papel das grandes sociedades galegas en América na promoción do libro galego. Como exemplo destacado podemos apuntar que durante o mandato do presidente Fidel Villasuso Espiñeira, o Centro Gallego da Habana financiou o terceiro tomo da Historia de Galicia de Manuel Murguía, o proxecto historiográfico de Murguía pretendía dar sustento ao rexurdir rexionalista de Galiza, obra na que os galegos da emigración estaban moi implicados. Por outra parte, o Centro Gallego da Habana achegaría ademais novos recursos para Murguía, en forma de pensións, para que puidese continuar coa súa obra.

Sobranceiros escritores galegos publicaron en Cuba as súas primeiras obras. Foi o caso de Manuel Lugrís Freire (1863-1940), que en 1894 deu ao prelo Soidades. Versos en gallego, con prólogo de Manuel Curros Enríquez, poeta que tamén desenvolveu en Cuba un destacado labor como xornalista. Xa no século XX, Ramón Cabanillas (1876-1959) publicou na Habana o seu primeiro poemario: No desterro (1913), libro prologado polo activista agrario Basilio Álvarez, que tamén en 1913 editou na capital de Cuba a súa obra Abriendo el surco, compendio das súas loitas agraristas. Cabanillas aínda publicaría en Cuba unha segunda colección de poemas: Vento mareiro (1915). Aínda que dedicada sobre todo á edición xornalística, debemos destacar o labor editorial da «Empresa de Publicidad Galiciana», firma propiedade do emigrante ourensán Manuel Fernández Doallo, que editaría na Habana xornais tan importantes como Eco de Galicia (apareceu en 1917) e Heraldo de Galicia.
 
Do mesmo xeito que en Cuba, a edición do libro galego na Arxentina correu a cargo de persoeiros vinculados ao xornalismo. Neste senso, non podemos deixar pasar a figura do lucense Manuel Castro López (1860-1926), que foi o responsable da publicación anual do Almanaque Gallego, obra que viu a luz ao longo de vinte e nove anos ininterrompidos (1898-1927). A aparición dos volumes do Almanaque Gallego contribuíron a achegar aos galegos de dous continentes, os que permanecían na Terra e os que emigraran a Bos Aires. Nas súas páxinas, ademais das achegas do propio Castro López, colaboraron as principais plumas galegas do momento, dun e doutro lado do océano.

Non hai vida máis unida ao xornalismo que a de Fortunato Cruces Angueira (1870-1961), que dedicou os anos da súa emigración en Bos Aires á escrita en diversos medios de comunicación. De todos eses xornais destacou Nova Galicia (cabeceira que aparece en 1901), da cal foi fundador e director ao longo de toda a súa andaina. Podemos considerar a este autor como un dos principais representantes do xornalismo literario galego. Do mesmo xeito, Cruces ten un rol destacado na edición do libro galego na capital arxentina, dando ao prelo obras como: Primeiras follas: contos e copras (1898), Almanaque de Galicia (1909), Castañolas (1913) ou Cousas gallegas (1923).

Malia que a etapa de José Costa Figueiras (1880-1955) na emigración foi curta, as súas vivencias na Arxentina impregnaron totalmente a súa obra literaria. Deste xeito, os textos deste escritor e xornalista son un importante testemuño da emigración galega. En Bos Aires publicou en 1913 a novela La risa de los dioses. Porén, o mundo da emigración aparecería sobre todo na serie “España en Ultramar” (1919), composta de dúas novelas: La sugestión de América: novela de emigrantes e Las fraguas de la fortuna: aguafuertes de la emigración.

As grandes institucións mutualistas dos emigrados desenvolveron un importante papel na difusión das letras galegas. O Centro Gallego de Bos Aires foi un destacado promotor de veladas literarias. Como exemplo debemos mencionar a celebración duns Xogos Florais  en Bos Aires no ano 1881.

A edición do libro galego na Arxentina tivo un importante pulo coa chegada dos exiliados tras o remate da Guerra Civil en 1939. Neste senso, cómpre destacar o papel de Luís Seoane, Arturo Cuadrado e Lorenzo Valera como promotores de varias empresas literarias en Bos Aires. Xa antes de marchar ao exilio Seoane estivera vinculado á Editorial Nós, que rexentaba en Compostela o galeguista Ánxel Casal. Pouco despois de chegar á Arxentina, en 1940, Seoane e Cuadrado crean no seo da casa editorial Emecé dúas coleccións de libros galegos: «Dorna», dedicada á poesía e «Hórreo», orientada á narrativa e ao ensaio. O papel de Seoane nesta empresa, e nas que lle seguirían, sería fundamental, destacando o seu contributo como deseñador de cubertas. En 1942 Seoane e Cuadrado fundan a súa primeira empresa literaria: a Editorial Nova. Composta por unha serie de coleccións: «Pomba», «Camiño de Santiago», «Mar Dulce», «Biblioteca Histórica»… a editorial foi crucial para a extensión da cultura galega na Arxentina. En 1947 estes dous emigrantes porían en marcha un novo proxecto literario: a editorial Botella al Mar, destinada a publicar obras de autores novos, sobre todo arxentinos. Esta empresa, que sería o proxecto literario máis prolongado de Seoane e Cuadrado, editando máis de cento cincuenta títulos, non se estruturaba arredor de coleccións como ocorría coa anterior. Finalmente, en 1957 de novo Seoane e Cuadrado crean a Editorial Citania destinada a promover a autores galegos. Sen dúbida, o exemplo máis significativa podemos atopalo na publicación en 1959 d’A Esmorga, de Eduardo Blanco Amor, unha das novelas chaves da literatura galega despois da Guerra Civil.

A carón destes proxectos empresariais podemos atopar outros destinados a difusión do libro galego na Arxentina. É aquí onde colocamos o papel da libraría e distribuidora «Follas Novas» do tamén escritor Xosé Neira Vilas e da súa dona Anisia Miranda, que realizou varias exposicións de libros galegos en Bos Aires. Paralelamente, na Arxentina tamén temos que anotar o protagonismo das grandes entidades galegas da emigración. O caso máis claro neste senso estivo no Centro Gallego, quen fundou en 1950 a súa propia empresa editora: «Ediciones Galicia». Neste mesmo senso debemos sinalar o papel da Editorial Alborada, da «Federación de Sociedades Gallegas». Ora ben, o Centro Gallego tamén favoreceu a creación literaria en Galicia grazas á convocatoria dunha serie de premios literarios, os cales serviron de plataforma aos novos autores galegos. Cabe destacar, neste senso, a concesión a Xohana Torres do «Premio Galicia» en 1971 pola súa novela Adiós, María, que tamén sería editada en Bos Aires.

Xa fóra dos dous principais países receptores da emigración galega, debemos sinalar o papel do Patronato da Cultura Galega de Montevideo (1964), que tamén tivo un rol sobranceiro na edición do libro galego na emigración. Non obstante, esta entidade tamén publicou obras de autores residentes en Galiza, caso do poeta Manuel María, a quen lle editaron o libro de poemas Versos pra cantar en feiras e romaxes (1969), con portada deseñada por Luís Seoane.

12/05/15

DÍA DAS LETRAS GALEGAS: VOTA FILGUEIRA VALVERDE!

Día das Letras Galegas, un ano máis. Desta volta con figura homenaxeada non exenta de polémica, polo aberto rexeitamento que determinados sectores, da cultura e da política, realizaron de Xosé Filgueira Valverde (1906-1996) en razón dos seus vencellos coa ditadura franquista. A maiores, coincide a data das nosas Letras coa campaña electoral dos comicios locais. Filgueira e eleccións son dous trazos que ben poden ir da man, dado que o venerado polígrafo tamén realizou notábeis achegas políticas. Así, xa que estamos en campaña, imos pegar un cartaz para ver se a xente se anima a votar por Filgueira Valverde. Ben é verdade que é unha imaxe que corresponde ás eleccións a Cortes do franquismo de 1967, pero dado que en Galiza a Transición foi como foi (por non dicir que non foi) ben poderiamos ver o cartaz que acompaña estas liñas como calquera outra propagada política da moita que asolaga por estes días as rúas do país.

É merecedor Filgueira Valverde da homenaxe do Día das Letras Galegas? Pois si, tan merecedor como podería selo, poño por caso, Carvalho Calero, e seguimos agardando. Non hai dúbida de que foi autor dunha ampla, variada e erudita obra que o converteu niso que se dá en chamar «polígrafo».

Foi Filgueira Valverde un franquista? Outra vez temos que responder si. Non nos enganemos. O réxime franquista non nomearía alcalde dunha capital provincial (Pontevedra) a quen non fose dunha lealdade probada ao réxime. Tampouco permitiría que ningún heterodoxo formase parte das Cortes españolas, institución fundamental da «democracia orgánica», eufemismo franquista para tentar diluír un réxime abertamente ditatorial e totalitario.

Non obstante, eu coido que a elección de Xosé Filgueira Valverde como figura homenaxeada do Día das Letras Galegas de 2015 hai que contemplala nunha perspectiva máis ampla. Para isto formulamos a seguinte pregunta: para que queremos o Día das Letras Galegas? Para seguir ateigando o museo das Letras cun novo prócer ou para facer valer a nosa lingua e a nosa cultura? Tendo en conta que o sesenta ou setenta por certo da festa do Día das Letras xestiónase no mundo do ensino: quen vai atraer máis vontades para a causa do galego? Quen vai chamar máis polos rapaces e polas rapazas? Filguera Valverde ou Xela Airas (ou Manuel María)? Logo de máis de cincuenta anos de celebración o Día das Letras foise convertendo nun ritual, nunha festividade máis no calendario, baleirándose do contido que quixeron darlle os seus creadores. Xa é hora de repensar a data do 17 de maio, para facela outra volta reivindicativa e xeradora de ilusións cara ao galego e cara ás nosas letras. Nesta liña, eu creo que a elección de Filgueira é errónea, pero non polo seu pasado franquista, senón polo seu presente escasamente estimulador.

Post scriptum: mentres decidides se votar ou non por Filgueira Valverde fixádevos que o seu compañeiro de candidatura é Rafael Portanet, alcalde de Vigo, antiga reencarnación de Abel Caballero. Ás veces mesmo parece que o tempo se detivo en Galiza.

09/04/15

DON CELESTINO CABARCOS SUÁREZ: UN POETA DO VALADOURO

Vista da igrexa parroquial de Lagoa, Alfoz
En 1955 don Celestino Cabarcos Suárez publicou o seu único libro de poemas baixo o título de Cóxegas, impreso nas Artes Gráficas A. Santiago de Viveiro. Cúmprense, xa que logo, sesenta anos da aparición desta obra, motivo máis que suficiente para lembrarmos a este crego e poeta valadourense.

Don Celestino Cabarcos Suárez naceu na parroquia da Laxe (O Valadouro) o 14 de maio de 1883. Tras realizar os seus estudos no seminario de Mondoñedo, foi ordenado sacerdote en 1914. Desenvolveu a súa actividade pastoral en varias parroquias da diocese mindoniense, destacando a súa presenza en San Xoán de Romariz (Abadín), a paisaxe e os costumes da zona habían de deixar fonda pegada na súa obra. Aínda así, a parroquia na que máis tempo pasou foi a de Lagoa, no concello de Alfoz, a onde chegou en 1931 e onde permanecería até o seu pasamento.

Cabarcos foi un prolífico colaborador na prensa do seu tempo, inserindo os seus poemas en xornais como El Ideal Gallego, Las Riberas del Eo ou mesmo en publicacións da emigración galega en América, como Heraldo Gallego de Bos Aires. Os poemas que xuntou en Cóxegas proceden de dous xornais cos que colaborou asiduamente. Por un lado Vallibria, editado en Mondoñedo por Xosé Trapero Pardo desde 1930. Cabarcos publicaba os seus versos na sección «Cóxegas» deste semanario, que anos despois daría título ao seu libro, asinando os seus poemas co alcume de Bruxo dos Ermos. Por outro lado Juventud de Alaje, folla parroquial editada no Valadouro por Ramón Canoura Fernández desde 1945. Nestoutro xornal Cabarcos insería os seus poemas na sección «Andrómenas» e asinaba co alcume de Severo.

E como eran as «Cóxegas» de don Celestino? Poderiamos definir a súa poesía como unha lírica do cotián. Anécdotas do seu labor como párroco, a súa relación cos paisanos, a vida do seminario, a estrea da casa do concello do Valadouro, a inauguración do parque de Ferreira… todo era susceptíbel de ser versificado polo crego de Lagoa. Os seus poemas son inequivocamente humorísticos, pensados para ofrecer no seu remate unha sentenza exemplarizante.

Mantivo amizade con destacados escritores da súa época. Son de destacar as figuras de Antonio Noriega Varela e de Daniel Pernas Nieto, este último crego coma o noso protagonista quen daría ao prelo en 1936 (xa comezada a Guerra Civil) o seu libro Fala das musas. Das destacadas relacións de Cabarcos dá idea o feito de que Cóxegas foi prologado por José María Castroviejo.

Don Celestino Cabarcos Suárez faleceu o 10 de xaneiro de 1961. No seu haber a publicación dun libro de poemas en galego nuns tempos pouco propicios para a nosa lingua. Choran os portugueses a morte do seu poeta Herberto Helber (1930-2015), Lembramos nós, con xustiza poética, ao Bruxo dos Ermos e as súas Cóxegas.

Artigo publicado no xornal A Mariña-El Progreso, 2 de abril de 2015, páxina 4