A EDICIÓN DE LIBROS NA EMIGRACIÓN GALEGA EN AMÉRICA

A emigración foi un fenómeno determinante no devir da Galiza contemporánea. Adoito enxergada desde unha perspectiva económica ou laboral, a influencia dos galegos emigrados estendeuse a todos os eidos, tamén o cultural. Neste senso, os emigrantes galegos en América xogaron un papel moi destacado na edición de libros de temática galega, ben apoiando a edición en Galiza, ben editándoos nos países de acollida. Neste tema, como noutros aspectos, os emigrantes contribuíron decisivamente a paliar as eivas do país, fomentando o desenvolvemento da cultura e da educación.

A edición de libros na emigración galega en América concéntrase nos dous países que recibiron a meirande parte dos galegos: Cuba e Arxentina. Foi en Cuba onde primeiro comezaron as empresas literarias dos galegos. Deste xeito, en 1864 o emigrante Alejandro Chao Fernández creou a imprenta e editorial «La Propaganda Literaria», que sería responsábel de varios proxectos literarios e xornalísticos. Se cadra a súa intervención máis sobranceira foi a edición do libro Follas Novas, da poeta Rosalía de Castro. Este libro, obra capital do Rexurdimento literario en Galiza, aínda que imprentado en Madrid, foi financiado desde a capital de Cuba. «La Propaganda Literaria» continuou no futuro apoiando a edición de libros de autores galegos e en galego, neste sendo debemos sinalar a publicación en 1885 do volume Caldo de grelos, obra do prolífico poeta Ramón Armada Teixeiro (1858-1920). Nesta mesma editora Waldo Álvarez Insua publicou en 1889 Galicia contemporánea: páginas de viaje.

Cómpre tamén subliñar o papel das grandes sociedades galegas en América na promoción do libro galego. Como exemplo destacado podemos apuntar que durante o mandato do presidente Fidel Villasuso Espiñeira, o Centro Gallego da Habana financiou o terceiro tomo da Historia de Galicia de Manuel Murguía, o proxecto historiográfico de Murguía pretendía dar sustento ao rexurdir rexionalista de Galiza, obra na que os galegos da emigración estaban moi implicados. Por outra parte, o Centro Gallego da Habana achegaría ademais novos recursos para Murguía, en forma de pensións, para que puidese continuar coa súa obra.

Sobranceiros escritores galegos publicaron en Cuba as súas primeiras obras. Foi o caso de Manuel Lugrís Freire (1863-1940), que en 1894 deu ao prelo Soidades. Versos en gallego, con prólogo de Manuel Curros Enríquez, poeta que tamén desenvolveu en Cuba un destacado labor como xornalista. Xa no século XX, Ramón Cabanillas (1876-1959) publicou na Habana o seu primeiro poemario: No desterro (1913), libro prologado polo activista agrario Basilio Álvarez, que tamén en 1913 editou na capital de Cuba a súa obra Abriendo el surco, compendio das súas loitas agraristas. Cabanillas aínda publicaría en Cuba unha segunda colección de poemas: Vento mareiro (1915). Aínda que dedicada sobre todo á edición xornalística, debemos destacar o labor editorial da «Empresa de Publicidad Galiciana», firma propiedade do emigrante ourensán Manuel Fernández Doallo, que editaría na Habana xornais tan importantes como Eco de Galicia (apareceu en 1917) e Heraldo de Galicia.

 

Do mesmo xeito que en Cuba, a edición do libro galego na Arxentina correu a cargo de persoeiros vinculados ao xornalismo. Neste senso, non podemos deixar pasar a figura do lucense Manuel Castro López (1860-1926), que foi o responsable da publicación anual do Almanaque Gallego, obra que viu a luz ao longo de vinte e nove anos ininterrompidos (1898-1927). A aparición dos volumes do Almanaque Gallego contribuíron a achegar aos galegos de dous continentes, os que permanecían na Terra e os que emigraran a Bos Aires. Nas súas páxinas, ademais das achegas do propio Castro López, colaboraron as principais plumas galegas do momento, dun e doutro lado do océano.

Non hai vida máis unida ao xornalismo que a de Fortunato Cruces Angueira (1870-1961), que dedicou os anos da súa emigración en Bos Aires á escrita en diversos medios de comunicación. De todos eses xornais destacou Nova Galicia (cabeceira que aparece en 1901), da cal foi fundador e director ao longo de toda a súa andaina. Podemos considerar a este autor como un dos principais representantes do xornalismo literario galego. Do mesmo xeito, Cruces ten un rol destacado na edición do libro galego na capital arxentina, dando ao prelo obras como: Primeiras follas: contos e copras (1898), Almanaque de Galicia (1909), Castañolas (1913) ou Cousas gallegas (1923).

Malia que a etapa de José Costa Figueiras (1880-1955) na emigración foi curta, as súas vivencias na Arxentina impregnaron totalmente a súa obra literaria. Deste xeito, os textos deste escritor e xornalista son un importante testemuño da emigración galega. En Bos Aires publicou en 1913 a novela La risa de los dioses. Porén, o mundo da emigración aparecería sobre todo na serie “España en Ultramar” (1919), composta de dúas novelas: La sugestión de América: novela de emigrantes e Las fraguas de la fortuna: aguafuertes de la emigración.

As grandes institucións mutualistas dos emigrados desenvolveron un importante papel na difusión das letras galegas. O Centro Gallego de Bos Aires foi un destacado promotor de veladas literarias. Como exemplo debemos mencionar a celebración duns Xogos Florais  en Bos Aires no ano 1881.

A edición do libro galego na Arxentina tivo un importante pulo coa chegada dos exiliados tras o remate da Guerra Civil en 1939. Neste senso, cómpre destacar o papel de Luís Seoane, Arturo Cuadrado e Lorenzo Valera como promotores de varias empresas literarias en Bos Aires. Xa antes de marchar ao exilio Seoane estivera vinculado á Editorial Nós, que rexentaba en Compostela o galeguista Ánxel Casal. Pouco despois de chegar á Arxentina, en 1940, Seoane e Cuadrado crean no seo da casa editorial Emecé dúas coleccións de libros galegos: «Dorna», dedicada á poesía e «Hórreo», orientada á narrativa e ao ensaio. O papel de Seoane nesta empresa, e nas que lle seguirían, sería fundamental, destacando o seu contributo como deseñador de cubertas. En 1942 Seoane e Cuadrado fundan a súa primeira empresa literaria: a Editorial Nova. Composta por unha serie de coleccións: «Pomba», «Camiño de Santiago», «Mar Dulce», «Biblioteca Histórica»… a editorial foi crucial para a extensión da cultura galega na Arxentina. En 1947 estes dous emigrantes porían en marcha un novo proxecto literario: a editorial Botella al Mar, destinada a publicar obras de autores novos, sobre todo arxentinos. Esta empresa, que sería o proxecto literario máis prolongado de Seoane e Cuadrado, editando máis de cento cincuenta títulos, non se estruturaba arredor de coleccións como ocorría coa anterior. Finalmente, en 1957 de novo Seoane e Cuadrado crean a Editorial Citania destinada a promover a autores galegos. Sen dúbida, o exemplo máis significativa podemos atopalo na publicación en 1959 d’A Esmorga, de Eduardo Blanco Amor, unha das novelas chaves da literatura galega despois da Guerra Civil.

A carón destes proxectos empresariais podemos atopar outros destinados a difusión do libro galego na Arxentina. É aquí onde colocamos o papel da libraría e distribuidora «Follas Novas» do tamén escritor Xosé Neira Vilas e da súa dona Anisia Miranda, que realizou varias exposicións de libros galegos en Bos Aires. Paralelamente, na Arxentina tamén temos que anotar o protagonismo das grandes entidades galegas da emigración. O caso máis claro neste senso estivo no Centro Gallego, quen fundou en 1950 a súa propia empresa editora: «Ediciones Galicia». Neste mesmo senso debemos sinalar o papel da Editorial Alborada, da «Federación de Sociedades Gallegas». Ora ben, o Centro Gallego tamén favoreceu a creación literaria en Galicia grazas á convocatoria dunha serie de premios literarios, os cales serviron de plataforma aos novos autores galegos. Cabe destacar, neste senso, a concesión a Xohana Torres do «Premio Galicia» en 1971 pola súa novela Adiós, María, que tamén sería editada en Bos Aires.

Xa fóra dos dous principais países receptores da emigración galega, debemos sinalar o papel do Patronato da Cultura Galega de Montevideo (1964), que tamén tivo un rol sobranceiro na edición do libro galego na emigración. Non obstante, esta entidade tamén publicou obras de autores residentes en Galiza, caso do poeta Manuel María, a quen lle editaron o libro de poemas Versos pra cantar en feiras e romaxes (1969), con portada deseñada por Luís Seoane.