Nunha
entrevista no xornal Sermos Galiza
(330, 17/01/2019) a escritora Susana S. Aríns declaraba: «Tratei de fazer o que
era quase um ato de justiça poética, sacar do anonimato ao tio Manuel, que é
algo que boto muito de menos na literatura histórica sobre a guerra: não
encontramos os sujeitos repressores, encontramos as vítimas, mas quase nunca se
rompe o anonimato das pessoas que executaram a repressão. E penso que era
necessário e que eram horas». En efecto, pondo o foco nas vítimas, a
historiografía deixou nunha nebulosa aos represores, manténdoos no anonimato. A
pesada lousa dos condicionantes da Transición. Porén, timidamente, van
aparecendo obras de investigación histórica que tentan botar luz sobre quen
eran os represores. Precisamente foi Sermos
Galiza quen propiciou o volume colectivo Os nomes do terror (2017), que avanzaba na liña comentada. Vén de
aparecer outra proposta colectiva, editada polos profesores da Universidade de
Santiago de Compostela Lourenzo Fernández Prieto e Antonio Míguez Macho, que
baixo o título de Golpistas e verdugos de
1936. Historia dun pasado incómodo, xunta varios traballos de
investigación, a maior parte deles elaborados por xoves historiadores/as.
Os primeiros
en sufrir a represión dos sublevados foron os militares que permaneceron fieis
ao Goberno republicano. Xa que logo, por aí debe comezar o estudo dos
represores. Os editores deste volume analizan o proceso que levou á morte de
Antonio Azarola, contraalmirante da Armada e xefe do Arsenal de Ferrol.
Efectivamente, a singularidade deste “xuízo” vén determinada polo seu carácter
de pioneiro, de sentar as bases dos posteriores procesos por rebelión militar
contra os valedores da causa republicana: «Pódese dicir que na causa de Azarola
están inscritos e escritos os procesos e as condenas que sufriron centos de
persoas nos meses seguintes...» (p. 60).
O traballo que
asina Conchi López Sánchez procura identificar as actitudes sociais cara á
violencia, definindo categorías a través do estudo de casos nos concellos de
Betanzos, Bueu e Monforte de Lemos. Unha das conclusións máis relevantes deste
traballo, polo que á celebración dos xuízos se refire, é a implicación na
violencia que os verdugos procuraban nas testemuñas. As declaracións buscaban
máis unha implicación social na violencia que dilucidar as causas.
A través do
estudo do caso de Santiago de Compostela, Rafael García Ferreira advírtenos que
os comportamento dos verdugos son complexos, e non se guían polo que a lóxica
podería indicar. Así, se ben é certo que se actuou con rapidez contra os
membros do Comité de Defensa da República, fusilados en decembro de 1936, o
estudo da depuración dos empregados municipais indica que, mentres que os
verdugos foron implacábeis nalgúns casos, noutros permitiron seguir nos seus
postos a funcionarios con igual grao de “culpabilidade”. Outro tanto se pode
deducir da análise dos empregados dos cárceres municipais, cuxa selección foi
determinada pola experiencia dentro do sistema penal e non polo
colaboracionismo na acción violenta.
Varias son as
conclusións que cómpre subliñar do traballo de Xabier Buxeiro, que estuda aos
represores no ámbito municipal de Ribadeo. En primeiro lugar, racha este
investigador coa idea, comunmente aceptada, de que os paseos foron un tipo de
violencia incontrolada. Polo contrario, vén demostrar que todos os paseados en
Ribadeo foron sacados do depósito municipal, isto é, foron asasinados co
consentimento das autoridades militares. En segundo lugar, como consecuencia do
anterior, debe abrirse o abano dos represores: «...é preciso comezar a análise
sinalando a responsabilidade das persoas encargadas dos citados cárceres, que
lles abriron as portas aos asasinos» (p. 196). En terceiro lugar, foron as
autoridades, sobre todo as militares, as principais responsábeis da represión,
pode considerarse que a colaboración da xente corrente tivo unha importancia
secundaria para a obtención de condenas nos procesos xudiciais abertos tras o
golpe de Estado.
Aldara Cidrás
realiza un estudo pormenorizado dos xuízos levados a cabo na cidade de
Pontevedra. Como indica esta autora, estes procesos xudiciais foron unha
parodia, cun resultado decidido de antemán, o que non quere dicir que os xuízos
levados a cabo polos golpistas non tiveron unha funcionalidade. Así, cales eran
os propósitos buscados cos procesos xudiciais? Para Cidrás eran basicamente
tres: a lexitimación da nova orde golpista, a normalización da violencia e a
inclusión de novos grupos sociais na maquinaria do terror. Este último é o que
nos parece máis importante. Seguindo o ronsel do traballo xa mencionado de
Conchi López, o caso de Pontevedra vén demostrar que coa participación nos
xuízos os golpistas pretenderon facer partícipes da violencia social á amplas
camadas sociais, é dicir, procuraron a construción dunha culpabilidade
colectiva que, ao tempo que afirmase as súas posicións, tamén axudase a
ocultalos e agochalos detrás da colectividade. Un sentimento de culpabilidade
colectiva que non se restrinxiu só aos momentos posteriores ao golpe militar: «Moi
ao contrario, este esténdese durante toda a ditadura, a transición e democracia
(...) O seu maior éxito? A Lei de Amnistía de 1977» (p. 274).
A procura dos
represores na fonte oral é a principal misión do traballo de Judith Carbajo. En
efecto, até hai ben pouco os arquivos que recollían testemuños orais –Historga o principal deles– tan só foron
empregados para o coñecemento das vítimas da represión. Unha nova lectura
destas fontes, realizada por este investigadora, vén reafirmar as conclusións
ás que chegan o resto dos participantes neste libro. Isto é: a responsabilidade
final dos militares na represión, a consideración de parte dos represores (os
perpetradores directos) como xentes de mala vida, situados á marxe da xustiza
antes do Golpe militar ou as motivacións persoais nos executores da violencia,
podendo sinalar nestes casos un liderado familiar na execución da represión.
O derradeiro
traballo incluído neste libro é de especial interese, pois está dedicado a
pescudar en que lugar quedaron os represores nos momentos iniciais de
reivindicación das vítimas, é dicir, nos primeiros anos da Transición. A
autora, Iria Morgade, sinala que o perdón e a ausencia de desexo de vinganza
foron os trazos máis destacados das primeiras homenaxes dedicadas ás vítimas,
situando aos represores nun anonimato colectivo. Paradoxalmente, o protagonismo
das vítimas mantivo ocultos os nomes dos seus verdugos. Pregúntase esta
investigadora por que mudou o paradigma, por que nos últimos anos si houbo un
desexo de pór nome aos responsábeis da represión. A resposta está nos límites
que os poderes políticos e xudiciais puxeron aos desexos de xustiza e
reparación. Así, a promulgación da coñecida como Lei de Memoria Histórica en
2007 deu esperanzas aos familiares das vítimas nas súas xustas reivindicacións,
«para finalmente distinguir no Estado español os resortes procedentes do
franquismo que facían imposible o cumprimento das súas demandas» (p. 428). Foi
por esa razón que os valedores do movemento memorialístico entenderon que, para
unha axeitada atención ás vítimas, cumpría por fin sacar aos verdugos da
escuridade onde permanecían.
Estamos, xa que logo,
diante dun volume que pretende abrir novos vieiros, até o momento inexplorados,
no estudo da Guerra Civil en Galiza. A maioría dos autores deste volume son
historiadores e historiadoras novas que están comezando a súa xeira
investigadora, polo que cómpre agardar que o monte que agora comeza a rozarse
deixe paso a unha agra aberta, que poña os focos sobre os responsábeis de tanta
morte e tanta dor. Para o cal, ademais da pericia investigadora, cómpre tamén
unha gran dose de afouteza, tronzando vellas inercias impostas precisamente
polos represores ocultos na néboa do tempo.
Golpistas e verdugos de 1936. Historia dun pasado incómodo
Lourenzo
Fernández Prieto / Antonio Míguez Macho (Eds.)
Editorial
Galaxia, 2018, 458 páxinas
Recensión publicada na revista Grial nº 221, xaneiro-marzo de 2019, p. 77-79
Ningún comentario:
Publicar un comentario