LINCOLN & MARX

A Historia ten un aquel paradoxal. Como se non poderiamos considerar –desde unha perspectiva actual− o interese de Karl Marx por un presidente dos Estados Unidos? E, non obstante, Marx, como atento observador da realidade que era, seguiu de perto os pasos de Abraham Lincoln e da súa causa: a abolición da escravitude. Velaquí o principal paradoxo que nos atopamos no libro Guerra y emancipación. Lincoln & Marx, que vén de tirar do prelo a editora “Capitán Swing”. Max publicou no xornal vienés Die Presse unha serie de artigos sobre a guerra civil norteamericana, que aparecen agora recollidos neste volume. Por outra parte, o libro tamén inclúe os principais discursos de Abraham Lincoln sobre a cuestión da escravitude nos Estados Unidos. O volume conta cunha introdución de Robin Blackburn, profesor da Universidade de Essex, que analiza as converxencias de ambos persoeiros, a principal das cales era a defensa da traballo libre fronte á escravitude. A modo de gorentosa sobremesa, o libro inclúe tamén as cartas intercambiadas entre Marx e Lincoln, no caso do segundo a través do embaixador norteamericano en Londres.

Porén, a paradoxal relación de Marx e Licoln, non é a única que se nos presenta neste libro. Sabemos que Abrahan Lincoln foi o primeiro presidente republicano dos Estados Unidos. A imaxe que temos na actualidade do Partido Republicano é a dunha forza política valedora dos ideais conservadores e reaccionarios. Non obstante, o nacemento do Partido Republicano está intimamente unido á causa da abolición da escravitude. En efecto, a mediados do século XIX eran os republicanos estadounidenses os de defendían abertamente a necesidade de rematar coa escravitude, mentres que o Partido Demócrata era o valedor dos intereses dos propietarios de escravos. De feito, a elección de Lincoln como presidente foi a chispa que prendeu a secesión dos estados do sur. Nunha carta a Henry L. Pierce, datada o 6 de abril de 1859, Lincoln explicaba a aberta defensa que os demócratas facían da escravitude: «A democracia de hoxe sostén que a liberdade dun home non é nada en absoluto cando entra en conflito co dereito de propiedade doutro home. Os republicanos, pola contra, están de parte tanto do home como do dólar, mais, en caso de conflito entre un e outro, antepoñen ao home». Como se pode comprobar nada máis lonxe dos estereotipos que hoxe temos a respecto de demócratas e republicanos nos Estados Unidos.

Continuando cos paradoxos, a política abolicionista de Lincoln unha vez que chegou á presidencia foi errática e nada clara. Por que? Polas obrigas da guerra. En efecto, a necesidade que tiña o presidente de asegurar a fidelidade de estados fronteirizos como Maryland ou Kentucky –estados escravistas, mais partidarios da Unión− obrigouno a retrasar o seu compromiso abolicionista. Karl Marx criticou esta situación e denunciou que Lincoln estaba preso do que el chamaba “escravistas leais”. Consonte a evolución da guerra foi favorecendo ás tropas federais, Licoln puido avanzar no seu programa  de abolición da escravitude. É así como se explica a aprobación da décimo terceira emenda da Constitución, que rematou para sempre coa escravitude nos Estados Unidos. Por outra parte, unha cousa era que Lincoln defendese a necesidade de liberar aos escravos e outra, completamente diferente, era que estivese a favor de concederlles dereitos cidadáns a eses escravos. O presidente foi durante moitos anos partidario dunha política de colonización, é dicir, favorecer que os escravos liberados puidesen asentarse en África ou no Caribe.

Non deixa de ser tamén paradoxal que os anos precedentes á elección de Lincoln como presidente poden ser considerados como de avance das teses escravistas, sobre todo no que toca aos territorios federais, campo de batalla entre os valedores e os detractores da escravitude. En efecto, en 1857 a sentenza do Tribunal Supremo referente ao caso Dred Scott aseguraba o dereito de posesión de escravos en calquera punto do territorio dos Estados Unidos. Esta sentenza daba por rematados tanto o compromiso de Missouri (1820) e a lei Kansas-Nebraska (1854), que xa de por si supuxeran un adianto para as posicións dos partidarios de ampliar os territorios escravistas.

Xa que logo, xúntanse neste libro tanto a literatura abolicionista de Abrahan Lincoln como os traballos xornalísticos de Karl Marx sobre a guerra civil estadounidense e as súas causas. Un volume útil e práctico que recolle as converxencias de dous persoeiros capitais do século XIX, para alén de ideas preconcebidas e estereotipos.

Guerra y emancipación. Lincoln & Marx, Madrid: Capitán Swing Libros, 2013, 213 páxinas. 

O ESTUDO DOS PASADOS INCÓMODOS

A promulgación en 2007 da coñecida como Lei de memoria histórica supuxo un revulsivo para os estudos sobre o noso pasado máis inmediato. Para alén das implicacións políticas, a citada lei aguilloou o debate sobre cal debía de ser o papel da Historia e dos historiadores á hora de se enfrontar cun pasado incómodo, tal e como segue sendo aínda hoxe a guerra civil e a ditadura franquista. É nesta liña de análise onde temos que situar o libro Memoria de guerra y cultura de paz en el siglo XX, unha nova achega do proxecto de investigación interuniversitaria Nomes e Voces, á súa vez xerado na calor do Ano da memoria en 2006. O volume é resultado do coloquio internacional «Memoria da Guerra, Reconciliación e Cultura de Paz», celebrado en Santiago de Compostela entre o 13 e o 15 de decembro de 2010, configurado como unha actividade máis dentro do Foro 2010, vasto proxecto que xuntou na capital de Galiza a persoas e organizacións que traballan na cultura da paz.

As mesas de debate que integraron o coloquio son os capítulos que configuran este libro. Neles, un coordinador expón de primeiras as principais conclusións de cada debate, que se desenvolve polo miúdo con cada participante. O primeiro capítulo, baixo a responsabilidade de Lourenzo Fernández Prieto, investigador principal do proxecto Nomes e Voces, analiza o estudo do pasado incómodo en España e os seus principais retos. Os textos deste capítulo insisten en que o coñecemento histórico debe contribuír a superar as vellas feridas, sacando á luz toda a verdade para resarcir ás vítimas. Ora ben, non se pode caer na tentación de xudicializar o pasado –un risco que se deriva da propia Lei de memoria histórica−. Neste senso, faise necesaria unha xustiza retributiva, non punitiva. A perspectiva histórica axuda a situar no pasado os feitos dramáticos, evitando ver a guerra civil como un eterno presente (Gabriele Ranzato). Debemos asumir que existe unha pluralidade de memorias sobre o noso pasado, diversidade que debe ser analizada polos historiadores para asumir unha repartición ecuánime de responsabilidades, só deste xeito avanzaremos no camiño da reconciliación.

O capítulo segundo, coordinado polo profesor Xosé Manoel Núñez Seixas, supón un importante esforzo de Historia comparada. En efecto, varios especialistas achéganse aos pasados traumáticos en Europa na procura de similitudes e diferenzas co caso español. Así, a diferenza do que ocorreu cos crimes nazis, onde os debates se centran na mellor maneira de lembrar, en España até non hai moito tempo púñanse o acento na necesidade do esquecemento. Nese senso, tanto en España como nos países da órbita da URSS a construción dunha memoria democrática foi algo secundario. Outra achega novidosa desta parte foi a necesidade de investigar no pasado colonial como antecedente das violacións dos dereitos humanos (Andreas Stucki). O capítulo terceiro continúa nesta mesma liña, agora coa análise dos pasados incómodos en varios países de América latina. Baixo a coordinación de Eduardo Rey Tristán, os autores desta parte insisten no papel que debe xogar a Historia para a superación dos traumas pasados. Nesta liña, son esclarecedoras as palabras da historiadora María Rosaria Stabili: “Creo que el oficio de historiador (…) puede plantearse como una gran contribución a la pacificación de una sociedad herida y dividida en la medida en que logre otorgar igual legitimidad a todas las memorias…” (p. 130).

O profesor da Universidade de Vigo Julio Prada coordinou o capítulo cuarto, centrado na análise de conceptos como xenocidio ou crimes contra a humanidade e no debate verbo da súa aplicación ao caso español. A conclusión máis destacada desta parte céntrase no feito de que a xustiza transicional en España puxo o acento no resarcimento moral das vítimas en detrimento da vía penal. O capítulo quinto, baixo a responsabilidade de Eliseo Fernández, achégase ao traballo e obxectivos de distintas entidades que, desde a sociedade civil, pulan por manter acesa a chama da memoria das vítimas. Neste apartado subliñamos a pertinencia dos coñecidos como «lugares de memoria» e o papel dos mesmos como mantedores da memoria da represión.

Os arquivos, a súa ordenación e accesibilidade, foron obxecto de estudo do sexto capítulo deste libro, coordinado polo profesor Emilio Grandío Seoane, tamén investigador do proxecto Nomes e Voces. Neste punto o máis destacábel é a denuncia por parte dos especialistas das dificultades de acceso aos arquivos, en palabras de Antonio Gómez Quintana: “Todavía en el 2010, las principales fuentes sobre la represión franquista continuaban, si no legalmente excluidas de la consulta pública, sí al menos en una situación de uso casi imposible…” (p. 246). A necesidade de políticas arquivísticas eficientes é unha das principais conclusións desta epígrafe. E, finalmente, no capítulo sétimo, baixo a coordinación de Conxita Mir, achegámonos a dous dos aspectos máis relevantes dos estudos actuais sobre a guerra civil e o primeiro franquismo. Falamos tanto da investigación con fontes orais como da perspectiva de xénero nos estudos sobre a represión. Neste último senso, unha das conclusión máis interesantes deste apartado insiste en considerar ás mulleres como transmisoras do silencio ou da memoria sobre a represión.

En suma, este libro aborda, desde a visión dos especialistas na investigación histórica, os principais retos na análise dos pasados incómodos. É misión dos historiadores unha achega desapaixonada aos sucesos traumáticos da nosa Historia inmediata. Mantendo a necesidade da lembranza, que asegure a reparación das vítimas, cómpre traballar para que ese pasado permaneza como tal, deixando de ser un continuo presente. E sempre tendo en conta que os historiadores somos científicos sociais, mais non xuíces.

Memoria de guerra y cultura de paz en el siglo xx. de españa a américa, debates para una historiografía

Lourenzo Fernández Prieto / Proxecto Nomes e Voces (eds.)

Ediciones Trea, 2012, 326 páxinas

Reseña publicada na revista Grial, nº 196, outubro-decembro de 2012, p. 100-101.

A ANARQUISTA DE NECOCHEA

«A los 18 años, la policía me consideró un elemento peligroso para la tranquilidad del capitalismo y el Estado».

As palabras que encetan estas liñas, escritas por Juana Rouco Buela nas súas memorias, son un resumo do que significou a súa vida de loita e compromiso. Esta muller converteuse nunha das figuras do anarquismo feminino tanto en Bos Aires como en Montevideo. É un paradigma do activismo político dos emigrantes galegos e todo un símbolo na loita polos dereitos da muller. A súa figura acode, novamente, á nosa memoria co gallo da reedición das súas memorias –Historia de un ideal vivido por una mujer−, desta volta pola editora de textos anarquistas LaMalatesta Editorial.

A nosa protagonista naceu en Madrid en 1889, filla de emigrantes galegos na capital de España. Aos catro anos quedou orfa de pai, o que obrigou á mai a se facer cargo en exclusiva dela e dun irmán. A difícil situación na que quedou a familia foi determinante na decisión de seguir o camiño da emigración. Deste xeito, chegan á Arxentina o 24 de xullo de 1900. O escritor Carlos Penalas, un dos maiores coñecedores dos anarquistas galegos na Arxentina, afirma que, malia nacida en Madrid, os seus pais foron obreiros galegos.

No país austral foi unha das primeiras loitadoras de tendencia anarquista. En 1904 participou como oradora no mitin do primeiro de maio, organizado pola Federación Obrera Regional Argentina (FORA) e o Partido Socialista; este acto foi violentamente reprimido pola policía. Tamén en 1904 participou no congreso da FORA representando aos obreiros da Refinería Argentina de Azúcar de Rosario, que estaban en folga.

En 1907, xunto con Virginia Bolten, María Collazo e Teresa Caporaletti, organizou o Centro Feminino Anarquista. Este centro pretendía ser un espazo para a divulgación do ideario ácrata entre as obreiras e as mulleres do pobo. Participou activamente no movemento contra o aumento dos alugueiros. Nesta folga Juana Rouco destacou pola súa capacidade organizativa e por unha tempestuosa oratoria, que acadaron mobilizar á maioría dos conventillos de Bos Aires. Acudimos ás memorias de Juana Rouco para observar a crueza desta folga: «Ocho mujeres cargaban a pulso el féretro del niño asesinado por la policía comandada por Ramón L. Falcón. Pero el camino hecho a pie, desde Barracas hasta Chacarita era largo, entonces se turnaban con otras mujeres. Aunque en algún punto hubo que dejar el cajón en la calle para defenderse de la represión policial que ni a los muertos respeta. Detrás del ataúd, cerca de 700 vecinas de los conventillos encabezaban una columna de más de 5.000 trabajadores que abandonaban talleres y fábricas para concurrir al sepelio del joven mártir. Era un cortejo imponente de los vecinos más pobres de Buenos Aires».

Juana Rouco foi deportada a Europa de resultas do atentado contra o presidente Figueroa Alcorta. Residiu en Marsella e Xénova, relacionándose con anarquistas franceses, españois e ingleses. Axiña decide volver ao Río da Prata, asentándose en Uruguai. En 1909 participou na creación en Uruguai do xornal La Nueva Senda. A súa participación nos mitins de protesta polo fusilamento de Ferrer i Guàrdia en Barcelona ocasionáronlle novas persecucións. En 1910 foi detida en Bos Aires sendo extraditada a Uruguai. Tras un ano en prisión foi posta en liberdade, volvendo a militar no anarquismo uruguaio.

En 1914 decidiu marchar a Europa, ao ser descuberta no barco que a levaba foi desembarcada en Brasil. Así, residiu en Río de Janeiro durante tres anos, nos que alternou o seu oficio de pasadora do ferro e o seu activismo sindical. No Brasil Juana Rouco continuou co seu papel de proselitista anarquista. Entre os actos nos que participou debemos destacar unha conferencia ofrecida na sociedade “Juventud de Tabueja”, entidade que se dedicaba a soster unha escola na parroquia de Taboexa (As Neves, Pontevedra). Sobre este feito comenta «Este hecho fue para mi por demás simpático, que desde el Brasil, fuera sostenida una escuela en España…». A preocupación dos anarquistas pola educación, tanto da infancia como dos propios militantes, é unha constante que podemos apreciar nas páxinas da autobiografía de Juana Rouco.

En 1917 regresou a Bos Aires, onde participou activamente nas loitas sociais da época. Entre 1922 e 1924 participou na edición do xornal Nuestra Tribuna na localidade de Necochea (Provincia de Bos Aires), dirixido especificamente para as mulleres. Como precedente á fundación deste xornal, en 1921 Juana Rouco xa participara na fundación, na mesma Necochea, do «Centro de Estudios Sociales Femenino», espazo de debate sobre temas relacionados coa vida privada e pública das mulleres. O ano 1921 foi moi movido para Juana Rouco, pois visitou numerosas localidades arxentinas como parte de varias xiras propagandistas favorecidas polo Consello Federal da FORA. A publicación de Nuestra Tribuna estendeuse ao longo de dous anos, xusto o tempo que Juana Rouco permaneceu en Necochea; nesta cidade tamén naceu a súa primeira filla, a quen puxo por nome Poema.

Juana Rouco Buela

Unha constante ao longo das páxinas do libro de Juana Rouco é a preocupación dos anarquistas pola instrución e educación dos obreiros. En efecto, xa sexa mediante bibliotecas nos centros sociais, xa sexa pola fundación de escolas racionalistas –no ronsel das creadas por Ferrer i Guàrdia− ou ben mediante conferencias, os anarquistas crían que a revolución social necesariamente tiña que pasar pola formación dos traballadores. Neste senso, son elocuentes as palabras de Juana Rouco: «El movimiento obrero, en esos años, tenía una cantidad de gremios bien organizados y con un caudal de socios y de capacidades, que a la par que defendían sus intereses económicos, realizaban en sus respectivos sindicatos una labor cultural de capacitación intelectual. Constantemente se realizaban conferencias y cursos sobre todos los temas, y surgían así de su seno, hombres con conocimientos profundos sobre todo en los problemas sociales. Además, todos los sindicatos tenían una buena biblioteca, con toda clase de libros donde los socios tenían la fuente del saber y poder adquirir los conocimientos necesarios para conseguir su libertad integral». Nese labor de extensión cultural participou activamente a nosa protagonista, percorrendo a República Arxentina de arriba a abaixo dando conferencias.

O golpe de Estado do xeneral Uriburu en 1930 supón unha paréntese no seu papel de activista sindical. Retorna á actividade pública no contexto da Guerra Civil española, participando nas organizacións de axuda á loita republicana. Nos anos corenta, coa chegada do peronismo ao poder, volveu abandonar a militancia activa. En 1964 publicou a súa autobiografía Historia de un ideal vivido por una mujer –libro que vén de reeditarse− que conta, non só a súa vida, senón a historia das mulleres anarquistas. Deste xeito, podemos ler nas súas memorias «Pude demostrar con hechos que la capacidad de la mujer es exactamente igual a la del hombre y sólo le falta ejercicio y estímulo, ya que siempre se la ha ido colocando en un plano inferior de condiciones, haciendo abstracción de sus conocimientos y opiniones». A loita e o traballo de Juana Rouco contribuíron a que as mulleres deixasen de ocupar ese plano inferior.

Convertida nun símbolo do movemento libertario arxentino, Juana Rouco faleceu o 31 de outubro de 1969.

Historia de un ideal vivido por una mujer

Juana Rouco Buela

Madrid, LaMalatesta Editorial, 2012, 154 páxinas

Carlos Montenegro ou a vida como novela

Carlos Montenegro

A imaxe máis común que temos do emigrante galego é a do dependente de comercio nunha concorrida rúa de Bos Aires ou da Habana. Esta visión, aínda sendo certa, non dá a medida exacta do que foi a emigración galega. Houbo, en efecto, moitos galegos dedicados ás tarefas comerciais, industriais ou mesmo agrícolas, mais podemos atopar tamén unha minoría de galegos que destacou no eido das letras, ben como xornalistas, ben como escritores. É o caso de Carlos Montenegro. 

A vida de Carlos Montenegro parece sacada dunha das súas novelas e, porén, foi real: dramaticamente real. Pouco coñecido en Galiza, Montenegro é un dos principais narradores cubanos do século XX. Os seus libros están marcados polas súas intensas vivencias.

Achegámonos á súa vida e á súa obra nun breve traballo publicado no último número da revista Madrygal. Revista de Estudios Gallegos

A MEMORIA EPISTOLAR DA EMIGRACIÓN

O renovado interese polo suxeito levou a considerar novos enfoques nos estudos migratorios. Así, fronte á anterior visión na que só primaban os continxentes emigrados, entendidos como masas despersonalizadas, as novas investigacións reforzan o papel do individuo e as súas relacións. É deste xeito como xorde o concepto de rede ou cadea migratoria, que fai fincapé nas relacións persoais para explicar os movementos de persoas. Xa que logo, seguindo os presupostos teóricos da “Escola de Manchester”, a nova historiografía das migracións concede gran importancia ás fontes de carácter persoal, dentro das cales os epistolarios ocupan un lugar sobranceiro. Nesa liña inserimos o libro que imos comentar. Trátase de Una familia y un océano de por medio. La emigración gallega a la Argentina: una historia a través de la memoria epistolar, obra da investigadora arxentina María Liliana Da Orden. O volume foi galardoado co VII Premio de Ensaio “Manuel Murguía” que convoca a Deputación Provincial da Coruña.

O emprego de coleccións de cartas na análise da emigración galega foi frecuente nos últimos anos[1]. Ora ben, fronte a exemplos anteriores, a maioría das cartas analizadas neste libro teñen orixe en Galiza. En efecto, trátase das misivas enviadas por Dolores Porto ao seu fillo Manuel Correa, emigrado desde 1952 en Mar del Plata (Arxentina). No primeiro capítulo do libro analízanse cuestións xenéricas da emigración galega á Arxentina, moi especialmente a correspondente aos anos da posguerra. Deste xeito, unha das evidencias que permite demostrar este epistolario é a existencia de cadeas migratorias entre os anos da emigración masiva e os desprazamentos dos anos cincuenta e sesenta. En efecto, a existencia de parentes que estiveran emigrados en Bos Aires a comezos do século, máis a existencia doutro familiar en Mar del Plata que o reclamou, axudan a entender a elección de destino por parte de Manuel Porto. En palabras da autora: “Más allá de la mayor información que los medios ofrecían en la época, los paisanos, y sobre todo los parientes, tenían una notable incidencia en la elección de uno u otro polo…” (p. 21). Compréndese, así, que as cartas sexan unha fonte privilexiada na investigación destas cadeas migratorias. Outra singularidade que permite apreciar este epistolario é a influencia das emigracións de mediana distancia, que precedían ao cruce do océano. Salvaterra de Miño, de onde era natural Manuel Correa, tiña unha importante presenza de emigrados en Portugal e noutras cidades galegas como Vigo ou Pontevedra.

A lectura atenta destas cartas axuda a comprender as características máis destacadas da emigración de posguerra, cuestión que a autora realiza no segundo capítulo do libro. Unha vez máis a fonte epistolar está informando de estreita relación que existía entre emigrados e lugar de orixe. Así, Manuel Correa era informado e consultado frecuentemente sobre temas da súa localidade natal, conflitos familiares e outras cuestións que minimizaban por completo a distancia. É dicir, existía unha perfecta comunicación entre a parroquia de orixe e a “parroquia de alén mar”, en feliz denominación de Xosé Manoel Núñez Seixas[2]. Estas cartas tamén axudan a repensar o papel desenvolvido polas mulleres que quedaban en Galiza, unha vez que a figura masculina partira para a emigración; neste senso, Dolores Porto tivo que asumir funcións que na época era exclusivas dos homes. Outro tema de reflexión que presenta a autora, á luz destas cartas, é o papel da escritura e da lectura no mundo rural galego. A familia Correa Porto posuía grandes habilidades á hora de escribir, e mesmo demandaba produtos de lectura, polo que, en que medida a emigración axudou a potenciar estes temas en Galicia? Cuestións chave na análise das migracións como as remesas (de diñeiro ou doutro tipo) tamén atopan un lugar nestas cartas, así como o sempre previsto retorno, máis complicado na emigración de posguerra debido ás maiores posibilidades de ascenso social e á democratización da educación, que permitía unha completa inserción dos fillos dos emigrantes.

Como sinalabamos ao comezo do segundo parágrafo, estas cartas teñen a súa orixe en Galiza, o que lles dá un enfoque diferente ás publicadas até o momento. Esta idea é o cerne do terceiro, e derradeiro, capítulo deste libro. Tal e como escribe María Liliana Da Orden: “…por haber sido escritas en el origen, las cartas del epistolario Correa Porto constituyen una suerte de ventana que permite observar el impacto de la emigración de posguerra en la vida de los que permanecieron” (p. 71). O máis destacado neste capítulo é, ao noso xuízo, comprobar como a emigración non logrou fender o papel asignado á familia polos galegos, moi en particular o encargo asignado aos fillos de coidadores dos seus pais anciáns. En efecto, o océano que arredaba Salvaterra de Mar del Plata non podía impedir a preocupación de Manuel Correa pola súa nai, a cal se deixa ver constantemente nestas cartas.

Porén, este epistolario contén aínda outros tesouros, tales como as cartas remitidas polo pai de Manuel Correa emigrado en Cuba ou fotografías que ilustran diversos aspectos da aventura migratoria desta familia. Debemos de destacar tamén que numerosas cartas atópanse reproducidas de xeito íntegro nun anexo deste libro, co que, sen dúbida, han de ser unha fonte destacada a futuras investigacións. Xa que logo, debemos de saudar a aparición desta obra polo que ten de contributo ao coñecemento da emigración galega contemporánea.

UNA FAMILIA Y UN OCÉANO DE POR MEDIO. LA EMIGRACIÓN GALLEGA A LA ARGENTINA: UNA HISTORIA A TRAVÉS DE LA MEMORIA EPISTOLAR

María Liliana Da Orden

Barcelona, Anthropos Editorial / Deputación Provincial da Coruña, 2010, 173 páxinas

---

[1] Podemos sinalar, sen ánimo de exhautividade, algúnhas das obras que analizan epistolarios de emigrantes galegos: SOUTELO VÁZQUEZ, Raúl: De América para a casa. Correspondencia familiar de emigrantes galegos no Brasil, Venezuela e Uruguai, 1916-1960, Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega, 2001. NÚÑEZ SEIXAS, Xosé Manuel e SOUTELO VÁZQUEZ, Raúl: As cartas do destino. Unha familia galega entre dous mundos (1919-1971), Vigo: Deputación Provincial da Coruña / Editorial Galaxia, 2004.

[2] NÚÑEZ SEIXAS, Xosé Manoel: “A parroquia de alén mar: algunhas notas sobre o asociacionismo local galego en Bos Aires (104-1936)”, Semata, nº 11, 1999, p. 345-379.

Reseña publicada en Murguía, Revista Galega de Historia, nº 25, xaneiro-xuño de 2012, p. 135-137.

FEDERICA MONTSENY EN GALIZA

Ninguén mellor para escribir a Historia que quen foi protagonista dela. O relato autobiográfico, as memorias, os diarios e os libros de viaxes son fontes de inestimábel valor para os historiadores. Baixo estas premisas debemos saudar a aparición do libro Impresións dunha viaxe por Galicia en 1935, no se se recollen as crónicas elaboradas pola líder anarquista Federica Montseny (1905-1994) durante a súa estadía en Galiza no ano 1935. Estes relatos, agora reunidos no volume que comentamos, foron publicados por entregas en La Revista Blanca, medio anarquista que dirixía Joan Montseny, pai da nosa protagonista.

Non obstante, debemos sinalar que non é a primeira vez que estas crónicas ven a luz nun libro. En efecto, existe unha edición anterior a cargo do Ateneo Libertario “Ricardo Mella” da Coruña. Si estamos, porén, diante dunha primeira edición destes textos en lingua galega, motivo polo que debemos felicitar á editorial Trifolium, que vén publicando dentro da súa colección “Fume de Leña” unha serie de textos de igual valor memorialístico para a Historia de Galiza. O libro conta, ademais, cun limiar do especialista no anarquismo galego Eliseo Fernández, que nos axuda a contextualizar a presenza de Federica Montseny en Galiza.

A viaxe á que fan referencia estes relatos desenvolveuse entre o 3 e o 16 de decembro de 1935, dentro dunha campaña de propaganda promovida pola Confederación Regional Galaica da CNT. Tras visitar A Coruña, Betanzos, Ferrol, Cariño, Santiago, Carballo e Lugo, o periplo ten a súa fin en Ourense, onde Federica Montseny asiste ao plenario dos anacosindicalistas galegos. A viaxe, aínda así, quedou incompleta, pois a caída do goberno encabezado por Joaquín Chapaprieta fixo imposíbel a presenza da propagandista noutras vilas e cidades de Galiza, nomeadamente Vigo.

Nestes textos podemos observar a unha Federica Montseny impresionada pola paisaxe galega, tema recorrente nos seus desprazamentos por Galiza. Podemos comprobar tamén a súa actitude favorábel cara o galego, lingua empregada nos mitins por algún dos seus camaradas. E, por suposto, especial preocupación amosa nas súas alocucións pola situación da muller. Das súas inquedanzas pola muller traballadora en Galiza dan bo exemplo a súa visita a unha conserveira en Cariño e unha conferencia  organizada na Coruña só para mulleres.

As liortas internas dentro do anarquismo español tamén se deixaron sentir na viaxe. Como nos lembra Eliseo Fernández no prologo deste libro: “Federica aliñábase na corrente máis radical da CNT, que impulsara os movementos insurreccionais de 1933, e era moi crítica coa militancia anarcosindicalista máis moderada” (p. 13). En efecto, na maioría dos lugares visitados o bando ao que pertencía Montseny era maioritario polo que non tivo ningún problema. Ora ben, en Santiago os seus adversarios eran maioría, o que contribuíu en boa medida a deslucir os actos nos que participou. Deste xeito, na súa crónica compostelá a líder anarquista foi moi dura co sector vencellado ao Partido Sindicalista, organización que lideraba Ángel Pestaña. Igualmente, Montseny era moi crítica coas alianzas obreiras, pois pensaba que o movemento anarquista non debía facer concesións para acadar acordos con outras forzas obreiras. Neste senso, nas súas intervención en Galiza, foi especiamente dura cos socialistas e coas posicións que este partido representaba.

No anarquismo ibérico sempre existiu unha destacada preocupación pedagóxica, entendendo o ensino como un medio para acadar tamén a liberación da clase obreira. Son de destacar, neste senso, experiencias tan sobranceiras como a “Escola Moderna” vencellada ao anarquista catalán Francisco Ferrer i Guàrdia (1859-1909). Xa que logo, os esforzos dos anarcosindicalistas galegos no eido educativo non podían quedar sen mención por parte de Federica Montseny. Reproducimos, así, este fragmento do libro: “Gardo moi grata impresión de Lugo e da actividade modesta e rexa dos compañeiros. Que pracer para os meus ollos ver a escola en funcionamento, chea de rapaces e rapazas, con profesores noviños de boa vontade e abnegación, que, na loita co ambiente convencional da vella cidade, aprenden as primeiras letras aos fillos e fillas dos obreiros!” (p. 62). Impresión positiva que tamén recollería en Ferrol, louvando os traballos pedagóxicos de Francisco Iturralde.

En definitiva, estamos diante dun importante documento para a historia do anarcosindicalismo galego, un testemuño de primeira orde correspondente a unha das principais líderes anarquistas. Cómpre destacar tamén a coidada edición realizada pola Editorial Trifolium, que tivo o acerto de intercalar entre capítulo e capítulo unha serie de cartaces propagandísticos da CNT. Unha mostra máis de que o contido e continente poden ir da man.

Impresións dunha viaxe por Galicia en 1935

Federica Montseny

Oleiros: Editorial Trifolium, 2011, 77 páxinas

UNHA SOCIEDADE BAIXO SOSPEITA

A declaración de 2006 como Ano da Memoria contribuíu de xeito decisivo a incentivar a produción historiográfica sobre a Guerra Civil e a posguerra en Galiza. Sen dúbida, no comentado tamén tivo moito que ver o equipo de investigación “Nomes e voces” da Universidade de Santiago de Compostela, cuxos froitos seguen saíndo á luz. Tal podemos considerar o libro que imos comentar nas seguintes liñas: Vixiados. Represión, investigación e vixilancia na Galiza da Guerra Civil (1936-1939), obra colectiva baixo a coordinación do profesor Emilio Grandío. O volume analiza como se foron desenvolvendo os mecanismos de vixilancia e investigación para reprimir os elementos republicanos e manter un estrito control da sociedade. Neste senso, a posición de Galiza como retagarda permitiu experimentar con métodos que máis tarde se espallaron a toda a España franquista.

O primeiro dos traballos recollidos neste libro, obra de Javier Rodríguez González, estuda os mecanismos da represión franquista, a base legal que amparou os procesos de depuración. Neste senso, cómpre lembrar que a represión exercida polo franquismo foi un proceso conscientemente organizado, en palabras deste autor: “Mentres na zona sublevada é un terror organizado, que se converterá pouco a pouco nunha forma de acción política, na republicana as deficiencias de control dos centros operativos explican en parte o carácter incontrolado…” (p. 16). O estudo repasa cales eran os principais apoios ideolóxicos e materiais das novas autoridades, sendo a Igrexa Católica e a Falange os que deron unha maior cobertura á sublevación militar, e, xa que logo, aos procesos de investigación e vixilancia sobre os partidarios da República.

Avanzando un pouco máis, o artigo de Emilio Grandío analiza o desenvolvemento duns servizos de intelixencia encamiñados á represión. Cómpre insistir no feito de que para os dirixentes da nova orde o coñecemento e investigación de cales foran os valedores da República era fundamental, xa que era condición sine qua non para o estrito control da sociedade que procuraban. No estudo de Grandío podemos ver como se avanza cara un progresivo proceso de centralización dos servizos de información, desde a conformación de órganos separados de información dos corpos de seguranza ou da Falange até a procura dunha unificación que os faga máis efectivos. Da lectura deste texto intúese unha obsesión por saber e coñecer, unha arela que vai alén da actividade pública para chegar ao íntimo e persoal. Desta obsesión é tamén mostra o feito de que nin as institucións adictas ao novo réxime –Igrexa ou Falange− escaparon da investigación: a sospeita era permanente e xeneralizada.

No terceiro traballo Manuel Pérez Lorenzo estuda o desenvolvemento na praxe dos mecanismos de vixilancia, centrándose nas organizacións encargadas de fornecer a información. Así, este investigador pasa revista á actuación de Garda Civil, Policía, Falange, Igrexa Católica e Administración como colaboradores esenciais, sen esquecer o papel de individuos a título particular. Cómpre subliñar neste traballo o papel das delegacións de Orden Público, órganos chave da represión franquista e, xa que logo, funcionarios especialmente interesados na coordinación da vixilancia e investigación. A importancia da Delegación de Orden Público para o control da retagarda e a consolidación novo réxime foi crucial, polo que o seu papel é subliñado na meirande parte dos traballos recollidos neste libro.

Os dous seguintes traballos incluídos no volume son dous estudos de caso. Rosalía Regueiro fai unha pormenorizada análise dunha listaxe de persoas vixiadas por parte da Delegación de Orden Público da Coruña. Cunha completa información estatística a autora constata a importancia que as novas autoridades daban ás achegas de informadores particulares e, unha vez máis, ao feito de que ninguén escapaba da sospeita: “Calquera cidadá ou cidadán é susceptible de ser sospeitoso, por moito que pertenza a círculos teoricamente ben relacionados co réxime, posto que había que ter un control exhaustivo da retagarda” (p. 189). No outro estudo Pilar Mera Costas analiza a represión sobre a masonaría galega desatada polas novas autoridades franquistas. As conclusións deste artigo son, sen dúbida, sorprendentes. Malia ser a masonaría obxecto principal da xenreira do franquismo –con teima persoal do propio Franco− parece que a represión sobre os masóns galegos foi menos virulenta que noutros lugares. Despois de pasar revista á persecución da masonaría en cada provincia, a autora conclúe que varias son as causas da permisividade cara a masonaría galega: desde os apoios con que contaban entre as novas autoridades até o feito de seren os masóns persoas cun poder local notábel, susceptíbel de ser empregado a favor do franquismo unha vez esquecidas as veleidades pasadas.

E finalmente a memoria: como lembran hoxe en día as vítimas e os seus familiares as medidas de vixilancia a que eran sometidos? Esta é a pregunta á que tenta responder Xurxo Pantaleón no derradeiro artigo deste libro. Dúas son as conclusións que tiramos deste texto. En primeiro lugar, nos testemuños das vítimas sobre o control social durante a Guerra Civil hai que subliñar tanto o que se conta como que se cala, xa que como indica o autor: “…porque eses baleiros na memoria son a última manifestación do éxito dalgunhas das prácticas postas en marcha dende os primeiros intres da sublevación militar” (p. 245).  Aínda así, en segundo lugar, a memoria das vítimas é un contributo decisivo para poder reconstruír a rede de vixilancia e información posta en marcha polos sublevados.

En resumo, estamos perante unha obra que pon un chanzo máis na recuperación do noso pasado máis inmediato. Labor tanto máis importante canto, como indica Emilio Grandío na introdución, o progresivo afastamento dos feitos ás veces contribúe a dar unha imaxe de normalidade e de paz social que non era tal.

Reseña publicada na revista Grial, nº 194, abril-xuño de 2012, p. 83-84

Vixiados. represión, investigación e vixilancia na Galiza da Guerra Civil (1936-1939)

Emilio Grandio Seoane (ed.)

Edicións Laiovento, 2011, 271 páxinas