A literatura sempre foi unha fonte moi
aproveitábel para os historiadores. Novelas e relatos achégannos a épocas
pretéritas e ofrécennos a posibilidade de apreciar como eran e como pensaban as
sociedades pasadas, acadando unha empatía da que moitas veces non somos quen os
historiadores. Neste senso, as obras de tres escritores cubanos son de
particular importancia para coñecer o paso da vida colonial á vida
independente. Como mudou (ou non) a sociedade cubana no paso do século XIX ao
século XX. Miguel de Carrión (1875-1929) foi un dos principais representantes
da novela naturalista en Cuba, movemento literario que ten na illa caribeña
unha maior prolongación no tempo que en Europa. En Las honradas (1918) e Las
impuras (1919) Carrión retratou a sociedade habaneira a cabalo entre dous
séculos. De non menor importancia foi Jesús Castellanos (1879-1912), que obtivo
o primeiro premio dos Xogos Florais do Ateneo da Habana coa súa novela La conjura (1909).
Non obstante, en quen queremos deternos
é en Carlos Loveira (1882-1928) e na súa novela Generales y doctores (1920). Loveira –de pai galego como ben delata
o seu apelido− presentounos neste romance á xeración que transformou Cuba nun
país independente, cos seus vicios e as súas virtudes. Pero esta narración non
é só de particular valor para a historiografía cubana, senón que Loveira tamén
debuxou aos españois –galegos moitos deles− que loitaron para que Cuba seguira
sendo parte de España, e tamén dos que alí foron enviados como carne de canón
para defender uns privilexios que só beneficiaban a uns poucos. Así,
reproducimos a continuación un fragmento desta novela particularmente
elocuente:
«¡Pobres, pobres
quintos! Atolondrados por un cruel mazazo del destino, venían a la caza del
negro Maceo, el coco terrible, no sabían ellos a ciencia cierta por qué ni para
qué. Lo mandaba la reina y lo exigían deberes patrióticos que ellos no
entendían muy bien, y de los cuales se les hablaba en las arengas y en los
papeles. ¡Pobres, pobres galleguitos que venían a caer, ignominiosamente, en la
tumba anónima de los combates, a quedar rezagados en los caminos, agonizando
del vómito, bajo un sol de fuego, rabiando de sed y de desesperación, para
luego servir de pasto a las tiñosas, o ser enterrados por compañías en la fosa
común, en la tierra ingrata de los cementerios desolados, a mil leguas de los
suyos! Y todo para mantener el monopolio de una burocracia ladrona, de unos
mercaderes sórdidos y desalmados, de la infame política de los Cánovas y
comparsa, de un régimen colonial en el que, desde el último carabinero de
aduana hasta el capitán general, los funcionarios todos tenían un precio»
E con estes vimbios coloniais fíxose o
cesto dunha Cuba independente. Deixa ver Loveira na súa novela a decepción
con esa República de xenerais e doutores, que mantivo os vicios da antiga
colonia, agora ademais coa vixilancia permanente dos Estados Unidos.
Construíuse así unha pseudo-república, segundo a terminoloxía que empregou a
historiografía cubana a partir da Revolución de 1959. En calquera caso, as
páxinas desta novela lévannos aos momentos difíciles da guerra pola
independencia de Cuba; cando, ademais das dificultades do conflito, das
enfermidades e do clima, os soldados tiñan que ouvir os cánticos que chegaban
desde a manigua sublevada:
¿Quién dice que a la
castaña,
se le puede llamar
fruta?
tan solo un hijo de
puta
que haya nacido en
España.
Guerra psicolóxica do século XIX.
Ningún comentario:
Publicar un comentario