28/02/17

RECUPERANDO LECTURAS: ESTATUTO GALEGO CON OLLOS PORTUGUESES

Desde a creación das Irmandades da Fala en 1916 as relacións culturais entre Galiza e Portugal aumentaron de xeito considerábel. Tamén o fixo o interese das elites culturais do país veciño verbo do acontecer político de Galiza, como por exemplo o proceso estatutario da II República. Deste tema trata o libro que recuperamos hoxe, que analiza o seguimento que os xornais portugueses fixeron do Estatuto galego ao longo do período republicano, ao tempo que achega un importante anexo documental sobre o impacto do Estatuto na prensa portuguesa. A obra foi publicada en 2007 pola Casa Museu de Monção (Universidade do Minho).

                                                                       * * *

Sempre é interesante saber como nos ven os demais, pois aparecen perspectivas diferentes, modos de ver as cousas que escapan da nosa visión de axentes implicados. Por iso saudamos a aparición deste libro de Norberto Ferreira sobre a autonomía galega na prensa portuguesa. Alén do tema concreto que analiza esta obra, debemos felicitarnos tamén por un volume que estuda as relacións entre Galiza e Portugal, tema necesitado de moitos traballos e achegas. Xa que logo, este libro vén cubrir un baleiro na historiografía galega, polo que, agardamos, teña moitos continuadores e seguidores.

O libro de Norberto Ferreira estrutúrase en dúas partes ben diferenciadas. O ensaio propiamente dito sobre o proceso autonómico galego durante a Segunda República, visto á luz da prensa periódica portuguesa, e un amplo anexo documental onde o autor reproduce integramente textos que analiza na primeira parte do seu libro. Enganariámonos ao considerar esta segunda parte como menor, como un simple complemento da primeira. Polo contra, os textos recollidos neste anexo son dun grande valor documental. Estamos, pois, diante dunha útil ferramenta posta a disposición doutros estudosos.

Un libro destas características non pode deixar de tratar dous temas. En primeiro lugar, as relacións históricas entre Portugal e España. Neste senso debemos afirmar que a proclamación da República en España non supuxo unha aproximación entre os dous países ibéricos. En principio, o triunfo do republicanismo en España podería facer pensar que ideas como o federalismo ou o iberismo, que tiñan as súas orixes e precedentes no século XIX, ían agromar de novo. E, no entanto, non foi así. O réxime ditatorial portugués viu a República española como un elemento desestabilizador, como unha ameaza á súa propia supervivencia. Acontecía deste xeito pola vertente esquerdista do novo réxime español. Así, para os dirixentes da ditadura portuguesa o iberismo era sinónimo de masonaría, anticlericalismo e inestabilidade, ideas que combatían. Por outra parte, o apoio das novas autoridades da República española aos exiliados portugueses facía imposíbel calquera aproximación entre os dous países. Xa que logo, as proclamas para unha federación ibérica atoparon no réxime portugués unha forte reacción nacionalista. A segunda das características ás que faciamos referencia ao comezo deste parágrafo son as relacións entre Galiza e Portugal e os vínculos entre os dous países. Afirma o autor que eses vínculos eran defendidos polas elites intelectuais de ambas beiras do Miño. É de destacar a análise daqueles intelectuais portugueses que escribiron sobre a identidade común na prensa portuguesa, son os casos de Júlio Dantas, Gastão Sousa Dias, Rodrigues Lapa, Ribeiro Carvalho ou Armando Marques Guedes.

Ora ben, se as semellanzas étnicas entre Galiza e Portugal estaban claras, outra cousa era o apoio das autoridades portuguesas ao proceso autonómico galego. Desta forma, podemos dicir que o interese da prensa portuguesa pola cuestión autonómica galega estivo determinado polas relacións que se mantiñan co novo poder republicano en España. Así, a autonomía galega interesaba na medida en que debilitaba ou fortalecía –como desexaban respectivamente a Ditadura portuguesa e a oposición– a Segunda República. E esta será tamén a posición que adopten os xornais portugueses dependendo da súa tendencia política. Desta forma, xornais da Ditadura como Diário da Manhã, O Século ou A Voz defendían a autonomía galega porque coidaban que así debilitarían o goberno republicano de Madrid. Ao mesmo tempo, outros xornais portugueses, como O Primeiro de Janeiro, República ou Diário de Lisboa tamén apoiaban o Estatuto galego, pero en base a ser unha conquista democrática que atacaba o tradicional centralismo castelán. As boas relacións de Salazar cos gobernos radical-cedistas (que se opuñan aos Estatutos) levou a que as autoridades portuguesas esqueceran significativamente a autonomía galega. Así as cousas, podemos afirmar que para os xornais portugueses o Estatuto galego era unha peza máis das difíciles relacións que se mantiñan con España. Por outra parte, nos momentos de crise do goberno portugués, a cuestión galega quedaba reducida a unhas poucas liñas, cando non desaparecía completamente.

Nos comezos da Segunda República é cando podemos atopar un maior volume de noticias sobre a “questão da Galiza”, tal e como o Diário da Manhã denominou o problema da autonomía galega. Así, a prensa portuguesa non se achegou só aos primeiros traballos autonomistas, senón que mesmo analizou os antecedentes do nacionalismo galego. Os xornais portugueses escribiron sobre a asemblea nacionalista de 1918, o Seminario de Estudos Galegos (fundado en 1923), os mitins na honra dos mártires de Carral, a constitución do Partigo Galeguista... Por outra parte, no que toca ao Estatuto galego, o xornal O Comércio do Porto ofreceu a través das súas páxinas un amplo resumo dos debates da asemblea autonomista do 4 de xuño de 1931, que tivo lugar na Coruña. Do mesmo xeito, o xornal lisboeta O Século reproduciu integramente o anteproxecto de Estatuto do Seminario de Estudos Galegos, este mesmo diario daría ampla cobertura á asemblea dos concellos galegos en decembro de 1932. Outro sinal que amosa a importancia do Estatuto galego para a prensa portuguesa son as entrevistas realizadas a políticos galegos. Otero Pedrayo, Villar Ponte ou Castelao foron entrevistados polo Diário de Lisboa, mentres que as declaracións de Basilio Álvarez aparecía n’O Comercio do Porto. Grande repercusión mediática tiveron en Portugal as palabras de Otero Pedrayo nas que afirmaba que Galiza podería ollar cara á Portugal de non atopar acubillo nunha España federativa.

No período do Bienio Negro achamos un menor volume de noticias sobre a cuestión autonómica galega. Ora ben, se ben é certo que o tema do Estatuto tivo pouco eco nestes anos, tamén o é que nesta mesma época as relacións culturais entre Galiza e Portugal recibiron un pulo significativo. Detense Norberto Ferreira nos principais fitos desas relacións, tales como o número dedicado a Galiza na destacada revista portuguesa Seara Nova, a embaixada galega na Exposición Colonial do Porto e, sobre todo, a Semana Cultural Galega, que tivo lugar no Porto entre o 31 de marzo e o 2 de abril de 1935. Os xornais do Porto levaron ás súas primeiras páxinas a celebración da Semana Galega, destacando neste senso O Primeiro de Janeiro. Nestas xornadas tivo unha participación moi relevante o Seminario de Estudos Galegos, depositario para a intelectualidade portuguesa das esencias do pobo galego. Non obstante, a celebración da Semana Galega, como a cuestión do Estatuto, tamén depende das perspectivas. Así, estas xornadas encadrábanse nas coordenadas ideolóxicas do salazarismo, coa promoción das “políticas do espírito”, que unían aos pobos; ora ben, moitos dos participantes galegos situábanse nas antípodas do Estado Novo. Non había contradición, só diferente intencionalidade.

A paulatina polarización política española, e o vencello do Estatuto galego ás esquerdas, tamén tivo a súa influencia na prensa portuguesa, sobre todo na da dereita, que pasou a velo como un factor de inestabilidade. Así, a maioría da prensa portuguesa non ofreceu unha ampla cobertura do plebiscito e da campaña de propaganda que o precedeu. Só Augusto Casimiro (un dos fundadores da Renascença Portuguesa) na revista A Águia e Rodríguez Lapa no semanario O Diabo difundidon a importancia do proceso.

Este libro aporta unha visión diferente sobre o o Estatuto galego durante a Segunda República. Acostumados como estamos a velo só en perspectiva galega, esta obra constitúe unha importante achega. Ademais de comprobar como nos ven outros ollos, o volume permite unha visión internacional sobre a autonomía galega. Sexan benvidos libros deste estilo.

A autonomía galega na imprensa periódica portuguesa (1931-1936)
Norberto Ferreira da Cunha
Casa Museu de Monção / Universidade do Minho, 2007, 278 páxinas.

Publicado na revista Grial, nº 176, outubro-decembro 2007, p. 93-95.

Ningún comentario: