CANDO GALIZA TIVO PREFECTURAS

Xosé I, óleo de François Gérad (c. 1808)

Historicamente os leitos fluviais foron un elemento idóneo para servir de fronteira, ben entre países, ben nas divisións interiores. Seguindo o modelo da Administración napoleónica, os ríos resultaron tamén útiles como denominación dos novos departamentos da monarquía centralizada. Tamén en España, durante o efémero goberno de Xosé I, se vai tentar levar adiante unha división en departamentos que se miraba no espello francés.

A crise acontecida en 1808 coa invasión das tropas napoleónicas alterou notabelmente a vida de Galiza. Dende o punto de vista administrativo, a relativa autonomía da que gozou a periferia durante o Antigo Réxime vai ser substituída por unha tentativa firme de centralización. En efecto, tanto os programas de goberno dos liberais españois, como os executivos do rei Xosé I, van tentar someter os territorios a un efectivo control. Dende un comezo se advertiu que, na procura do ideal centralizador, a diversidade existente na división territorial tiña que ser modificada por unha nova división máis racional, quen de dar acubillo ás autoridades nomeadas dende o goberno central[1].

Ao falar da proposta afrancesada de división provincial convén tamén mencionar o alto funcionario que se ía situar á fronte das novas provincias: referímonos por suposto ao prefecto, unha copia máis do modelo francés, de aí que en moitas ocasións estas provincias sexan denominadas tamén prefecturas. Os grandes departamentos foron fragmentados en subprefecturas, onde tamén había un subprefecto. Finalmente, os municipios, cos alcaldes á súa fronte, culminaban a proposta desta nova Administración local centralista[2]. A título de anécdota debemos mencionar que un dos moitos afrancesados que en 1810 ocuparon subprefecturas, concretamente en Almería, foi Javier de Burgos (1778-1849), que en 1833 sería o ministro que asinaría o decreto de división provincial que aínda perdura nos nosos días[3].

A nova administración xosefina deseñou unha nova división provincial dende o primeiro momento. Xa na Asemblea de Baiona, onde se elaborou a arquitectura institucional do novo réxime, se viu a necesidade dunha reforma territorial, cuxo obxectivo básico sería o esmorecemento dos particularismos periféricos e o centralismo. Nesta liña comezaron a traballar en 1808 dous sobranceiros afrancesados: Juan Antonio Llorente (1756-1823) e Francisco Amorós (1770-1848). O proxecto de Llorente baseábase na equiparación entre a división eclesiástica e a civil, creando deste xeito 15 grandes prefecturas (e arcebispados), que á súa vez se subdividirían en 65 subprefecturas (e bispados). Velaí unha descrición de Galiza baixo as perspectivas da división en prefecturas de Llorente:

Retrato de Juan Antonio Llorente, por Goya

“Llorente asignó en su división a cada Departamento una Universidad, una Audiencia y una Diócesis. En su proyecto se atenía a una división fluvial. Así distribuía a Galicia en estos Departamentos: Tambre (A Coruña), Miño Alto (Lugo), Sil (Orense y Monterrey), Miño Bajo (Vigo)”[4].

Non obstante, maior importancia tivo o proxecto elaborado por Amorós, que en 1808 dividía España en 38 departamentos. Nesta división Galiza ficaba partida en catro prefecturas: Santiago, Ourense, Lugo e Tui. Velaquí o antecedente máis antigo da división de Galiza en catro entidades. Neste proxecto, como en xeral en todos os promovidos pola Administración napoleónica, pretendíase a eliminación das diferenzas étnicas entre os territorios, sendo así máis doado o control político. Debemos de mencionar que o modelo de Francisco Amorós non tivo unha aplicación inmediata, mais si serviu de precedente para a importante división que o goberno de Xosé I tentou en 1810.

En efecto, en abril de 1810, por medio do proxecto elaborado polo matemático José de Lanz (1764-1839), España quedou dividida en 38 departamentos. Cómpre sinalar que a característica máis importante desta división foi a fascinación de Lanz polos límites fluviais, que non só separaban os departamentos entre si, senón que mesmo lles daban nome. En base a esta última característica, o modelo proposto por Lanz sería o máis contrario aos reinos históricos de todos cantos se propuxeron na primeira metade do século XIX.[5] A inmensa maioría das prefecturas españolas levaban nomes de ríos, agás algunhas da costa que eran nomeadas mediante outro accidente xeográfico: os cabos.

Prefecturas galegas de 1810

E como quedaba configurada Galiza na proposta de división departamental? O territorio galego fragmentábase en catro prefecturas, ao tempo que cada unha delas sería dividida en tres subprefecturas. Seguindo o ideario de Lanz, cada unha destas prefecturas tería unha denominación fluvial. Atopabamos, en primeiro lugar, a prefectura do Tambre, con capital na Coruña, que estaría dividida nas subprefecturas de Compostela, Corcubión e A Coruña. En segundo lugar, a prefectura do Miño Alto, con capital en Lugo e coas seguintes subprefecturas: Viveiro, Mondoñedo e Lugo. Cómpre sinalar unha característica desta prefectura: a fronteira co inmediato departamento do Cabo de Peñas (Oviedo) non se estabelecía no río Eo, senón no río Navia. En terceiro lugar, a prefectura do Sil, con capital en Ourense e coas subprefecturas de Monforte, Monterrei e Ourense. Finalmente, en cuarto lugar, a prefectura do Miño Baixo, con capital en Vigo e coas subprefecturas de Tui, Pontevedra e Vigo[6]. O curso do río Ulla facía de fronteira entre a prefectura do Tambre e a do Baixo Miño.

A división en departamentos que acabamos de comentar practicamente non se chegou a implantar, quedando só sobre o papel. As dificultades ocasionadas pola guerra facían moi difícil que os gobernos de Xosé I puideran imporse na periferia, onde eran abertamente contestados. Ora ben, si podemos concederlle a esta división o carácter de antecedente destacado da que sería finalmente imposta polos liberais españois, que fragmentaría Galiza en catro provincias. Así, se prescindimos da denominación fluvial das prefecturas e observamos as capitais (A Coruña, Lugo, Ourense e Vigo[7]) advertimos a que no futuro será a división provincial.

Bibliografía:

- CALERO AMOR, Antonio María: La división provincial de 1833. Bases y antecedentes, Madrid: Instituto de Estudios de Administración Local, 1987.

- BURGUEÑO, Jesús: Geografía política de la España constitucional. La división provincial, Madrid: Centro de Estudios Constitucionales, 1996.

- CHAPMAN, Brian: Los prefectos y la Francia provincial, Madrid: Instituto de Estudios Políticos, 1959.

- GARCÍA DE ENTERRÍA, Eduardo: Revolución Francesa y Administración contemporánea, Madrid: Taurus, 1972.

- GAY ARMENTEROS, Juan Cristóbal: Política y Administración en Javier de Burgos, Granada: CEMCI, 1993.

- GONZÁLEZ LÓPEZ, Emilio: Entre el Antiguo y el Nuevo Régimen, absolutistas y liberales: el reinado de Fernando VII en Galicia, Sada: Ediciós do Castro, 1981.

- LÓPEZ TABAR, Juan: Los famosos traidores. Los afrancesados durante la crisis del Antiguo Régimen (1808-1833), Madrid: Biblioteca Nueva, 2001.

- MÍGUEZ MACHO, Luís / CARBALLEIRA RIVERA, María Teresa: A provincia a través da Historia, Santiago de Compostela: EGAP, 1997.

- VIDAL BUSTAMANTE, José: “Cuando Vigo fue provincia. Relieve e historia de la ordenación administrativa española”, en El Pueblo Gallego, Vigo, 12 de decembro de 1954, p. 12.

- VIVEIRO MOGO, Prudencio: “A xénese da provincia de Lugo (1812-1833): Estado liberal e división provincial”, en Lvcensia, nº 23, 2001, p. 213-230.

---

[1] LÓPEZ TABAR, Juan: Los famosos traidores. Los afrancesados durante la crisis del Antiguo Régimen (1808-1833), Madrid: Biblioteca Nueva, 2001, p. 49.

[2] Para os prefectos e para a influencia da Administración francesa en España pódense consultar os seguintes estudos: CHAPMAN, Brian, Los prefectos y la Francia provincial, Madrid: Instituto de Estudios Políticos, 1959. GARCÍA DE ENTERRÍA, Eduardo: Revolución Francesa y Administración contemporánea, Madrid: Taurus, 1972.

[3] Javier de Burgos é sinalado como o principal responsábel da división provincial aínda vixente hoxe en España. Non obstante, cómpre afirmar que esta división foi estabelecida pouco tempo despois de chegar Burgos ao Ministerio de Fomento. As orixes da devandita división debemos procuralas nas anteriores épocas de vixencia da Constitución de 1812, sobre todo na división provincial fixada en xaneiro de 1822. Verbo da figura de Javier de Burgos pódese consultar GAY ARMENTEROS, Juan Cristóbal: Política y administración en Javier de Burgos, Granada: CEMCI, 1993.

[4] VIDAL BUSTAMANTE, José: “Cuando Vigo fue provincia. Relieve e historia de la ordenación administrativa española”, en El Pueblo Gallego, Vigo, 12 de decembro de 1954, p. 12.

[5] BURGUEÑO, Jesús: Geografía política de la España constitucional. La división provincial, Madrid: Centro de Estudios Constitucionales, 1996, p. 74.

[6] GONZÁLEZ LÓPEZ, Emilio: Entre el Antiguo y el Nuevo Régimen, absolutistas y liberales: el reinado de Fernando VII en Galicia, Sada: Ediciós do Castro, 1981, p. 322.

[7] Curiosamente, A Coruña, Lugo, Ourense e Vigo foron as provincias creadas polas Cortes en xaneiro de 1822, antecedente inmediato da división decretada por Javier de Burgos en 1833, aínda que finalmente Pontevedra conseguiu imporse a Vigo na división final, ao contar con máis apoios en Madrid.

Un traballo de Prudencio Viveiro Mogo, adaptación do texto publicado orixinalmente na revista Nova Ardentía nº 10, 2018.