ESTEREOTIPOS

A estas alturas xa todo o mundo debe coñecer as lindas palabras que nos dedicou Rosa Díez. Cando Inaki Gabilondo lle pediu que describira brevemente a Zapatero, a ilustre estadista afirmou que “podería ser galego no sentido pexorativo do termo”. Non se estendeu tanto con Rajoy, do cal afirmou, simplemente, que “é galego”. Non era a primeira vez que esta política (no sentido pexorativo do termo) empregaba “galego” como un cualificativo insultante; hai arredor dun ano xa describira así ao actual presidente da Xunta. Francamente, a min non me sorprende que Rosa Díez teña interiorizada esta visión dos galegos, despois de todo só é a punta do iceberg da opinión que merecemos a moita xente pola meseta adiante. O que me sorprendeu foi a chulería de pronuncialo nunha canle de televisión, facelo sabendo que non lle ía traer consecuencias. Isto corroborouse cando, unha vez que estoupou a polémica, negouse a desculparse, amosando así ás claras o endeusada que está esta persoa. A soberbia pódelle demasiado a esta muller. Non quedou aí a cousa. Días despois, un dos “intelectuais” orgánicos do partido de Rosiña, o catalán Arcadi Espada, dedicounos unha nova morea de insultos, que se nos enfadábamos era porque eramos uns “pueblerinos” e outras cousas polo estilo. Desta volta, este simpático foi para a casa coas orellas quentes, diso encargouse Xulia Otero, que lle deu un bo repaso. Xa antes en UPyD pensaban que os que protestabamos eramos uns “perturbados nacionalistas”. É normal. Non están afeitos a que os galegos protestemos. Por iso reaccionaron con violencia. O asunto non é novo, vén de vello. Xa as grandes plumas do “Siglo de Oro” español se despachaban a gusto á nosa conta. O estereotipo, sempre o estereotipo. Hoxe quero reproducir a opinión que lle mereciamos a unha das cabezas máis brillantes do século XX en España: o filósofo José Ortega y Gasset (1883-1955). Degustade os eloxios que nos dedicou na súa obra España Invertebrada (1921):

En Galicia, tierra pobre, habitada por almas rendidas, suspicaces y sin confianza en sí mismas, el particularismo será reentrado, como erupción que no puede brotar, y adoptará la fisonomía de un sordo y humillado resentimiento, de una inerte entrega a la voluntad ajena, en que se libra sin protestas el cuerpo para reservar tanto más la íntima adhesión.
No he comprendido nunca por qué preocupa el nacionalismo afirmativo de Cataluña y Vasconia y, en cambio, no causa pavor el nihilismo nacional de Galicia o Sevilla.

Que? Que vos parece? Non son palabras semellantes ás que o partido de Rosa Díez empregou para xustificarse? Como vedes hai precedentes. Don José estaba preocupado polo proceso de dispersión que sufría España desde o Desastre de 1898. Pero, no canto de procurar unha solución, o filósofo non só non busca rectificar o centralismo, senón que aínda se reafima nel. Vede:

España es una cosa hecha por Castilla, y hay razones para ir sospechando que, en general, sólo cabezas castellanas tienen órganos adecuados para percibir el gran problema de la España integral. Más de una vez me he entretenido imaginando qué habría acontecido si, en lugar de hombres de Castilla, hubieran sido encargados, mil años hace, los “unitarios” de ahora, catalanes y vascos, de forjar esta enorme cosa que llamamos España.

Pois xa llo digo eu don José. Se fora a periferia a que tivera que facer España ao mellor viviamos nun Estado plural, respectuoso cos particularismos, incluído o castelán, que tanto ten que aportar. Non, don José, non. Non foron cabezas castelás as que crearon esta España decrépita, foron cabezas madrileñas. Velaí o problema. E así nos foi e segue indo.

Post scriptum I: Non obstante, tamén quero lembrar unha visión moito máis amábel de Castela. Podemos atopala nas páxinas marabillosas de Miguel Delibes, que acaba de deixarnos. Non importa, queda a súa obra. Lendo a prensa estes días atópome cunha entrevista onde Delibes afirmaba: “Para mi Madrid es la ciudad del miedo. A mí Madrid me da miedo, porque si Valladolid me parece un enorme aparcamiento, Madrid me parece cinco veces ese aparcamiento” (El País, 13/03/2010). Xenial.

Post scriptum II: Xa o dixo Xulia Otero. O problema de se os galegos subimos ou baixamos pola escaleira está en quen mira, non nos propios galegos. Aínda así, sempre poderemos responder: e a ti que carallo che importa se subo ou baixo!

Post scriptum III: Cambiando de tema, para rematar. En Santiago, na Costa de Santa Isabel, hai un cidadán cubano que está en folga de fame para protestar contra a violación dos dereitos humanos en Cuba e para pedir a liberación dos presos políticos. Desde este blogue fágolle chegar a miña solidariedade e apoio. Eu non vou mirar para outro lado.

Muros

Non é a primeira vez que traio a este blogue fotos significativas. Hoxe vouvos falar doutra, a xeito de conmemoración dos vinte anos da caída do muro de Berlín. Como acontecía no caso da Praza de Tiananmen, a foto do soldado fuxindo de Berlín Oriental é moi coñecida. As cousas foron máis ou menos así. O 15 de agosto de 1961, Hans Conrad Schumann, soldado do Exército Popular Nacional de dezanove anos, deixaba atrás o seu kalashnikov e a súa vida na República Democrática Alemá. Daquela, o muro, o muro físico que coñecemos, aínda non existía. Estaba en construción. De feito, o noso soldado era un dos encargados de protexer o levantamento desde muro que separou tanto tempo non só Berlín e Alemaña, senón a toda Europa e mesmo o mundo. Naquel intre, o muro era apenas unha morea de arames que Conrad non tivo moitos problemas en saltar. Como se tivera medo de que o perseguiran, o soldado Schumann puxo terra de por medio e foi vivir a Baviera, o cal, desde logo, foi unha moi boa elección. A fotografía que o inmortalizaría para sempre foi obra de Peter Leibing. Pero é difícil fuxir das pantasmas do pasado. Conrad Schumann suicidouse no seu xardín bávaro en 1998. A lembranza deste suicidio tróuxome á memoria un filme marabilloso: A vida dos outros (2006). Trátase da historia dun axente da Stasi, a temida policia da RDA. Por esta películo sabemos que a Alemaña oriental era o país de Europa no que se rexistraban máis suicidios, o que dá que pensar.

Hoxe, vinte anos despois da caída do muro de Berlín, seguen en pé moitos muros, físicos e tamén mentais, que son os máis perigosos. Non falta tamén quen, baseándose no feito da persistencia destes muros, pretende desculpar o muro que separaba Berlín. Como se por iso fora menos infame. En fin, esforcémonos por derrubar muros, coma os berlineses o 9 de novembro de 1989.

A IMAXE DOS GALEGOS EN BOS AIRES

A percepción dos inmigrantes nas sociedades de acollida é unha cuestión que, até fai ben pouco, tiña unha escasa presenza nos estudos migratorios. A inserción laboral dos emigrantes ou a construción dun tecido societario ocuparon un claro protagonismo fronte ao impacto que tivo a emigración nos países receptores. Xa que logo, debemos saudar a aparición de Los “gallegos” en el imaginario argentino. Literatura, sainete, prensa, libro colectivo publicado pola Fundación Pedro Barrié de la Maza dentro da súa colección “Galicia Exterior”, serie que patrocina tamén o Consello da Cultura Galega. O principal obxectivo deste volume é analizar o estereotipo do “gallego” na literatura arxentina, xa sexa en novelas, libros de memorias, obras teatrais ou revistas. A literatura, no seu papel de testemuña social, non podía deixar de reflectir a chegada á Arxentina –e máis en concreto á cidade de Bos Aires− de milleiros de galegos que axiña deixaron unha pegada moi particular na sociedade arxentina, na cal acabarían por integrarse. O libro conta cunha presentación do profesor Xosé Manuel Núñez Seixas, autor dunha das primeiras achegas aos estudos sobre os estereotipos dos galegos na Arxentina: O inmigrante imaxinario (USC, 2002).

O primeiro estudo deste volume, obra colectiva dos autores que o asinan, é unha necesaria contextualización da emigración galega á Arxentina. A etapa de emigración masiva dos galegos á Arxentina comezou a mediados do século XIX, acadando os seus máximos entre 1880 e 1920. Ao mesmo tempo efectúase unha presentación xeral do gran obxectivo do libro: analizar os estereotipos sobre os emigrantes galegos na literatura galega, o que é tanto como dicir o imaxinario que a sociedade arxentina creou arredor dos galegos acabados de emigrar.

A directora do traballo, María Rosa Lojo, achéganos ao tema dos “gallegos” na literatura arxentina, desde os tempos da colonia até a actualidade, facendo fincapé na imaxe do galego na época da emigración masiva. Lojo é unha grande coñecedora do tema, ao que se achegou tamén desde o mundo da ficción. Así, esta investigadora é autora de varias novelas que teñen a emigración galega como fondo, algunha delas traducida ao galego: A fin da terra (Galaxia, 2006).

O estereotipo máis común no corpus de obras analizadas por María Rosa Lojo é a do “gallego” honrado, humilde e traballador, case sempre dedicado ás profesións máis duras e difíciles. A carón destas características atopamos tamén a falta de educación e a simplicidade, que colocan aos “gallegos” como seres inxenuos fáciles de enganar. O “mucamo” ou criado é o prototipo das peculiaridades que acabamos de sinalar. Non obstante, a inocencia do galego desaparece cando se mete en política ou accede a certo nivel de instrución; aparece así o “gallego politiquero”, lareta e revoltoso. Non deixa de analizar Lojo a personaxes que van alén do estereotipo común. Destaca neste último caso a figura de Carolina Otero, presente en obras literarias arxentinas. Outras imaxes dos galegos aparecen tamén nos libros de viaxes a Galiza de Ricardo Rojas e Roberto Arlt. Nas obras máis actuais o estereotipo mudou. Así, por unha parte, asistimos á recuperación dos antepasados galegos e, por outra, e tendo en conta as crises económicas vividas pola Arxentina, o perfil do “gallego” pasou a asociarse coas empresas foráneas propietarias de sectores da economía arxentina.

Pero, sen dúbida, foi na escena teatral onde os estereotipos sobre os galegos máis contribuíron a labrar o imaxinario arxentino; deste asunto ocúpase a achega de María Guidotti, que fai un repaso polos xeneros teatrais arxentinos e os principais actores e dramaturgos. O personaxe do “gallego” tivo un rol protagonista tanto nos tangos como nos sainetes crioulos. Guidotti fai un repaso polos principais autores, tales como Alberto Vacarezza, Antonio Botta, Alberto Weisbach ou Arnaldo Malfatti, aludindo tamén á compañía teatral dos irmáns Podestá ou á do galego Enrique Muíño.

Os sainetes tiveron unha gran importancia na conformación do estereotipo do “gallego”. Así, Guidotti define estas pezas como “…pinturas de la vida cotidiana en la gran ciudad y en el área rural…” (184). Deste xeito, os sainetes recrearon os principais espazos de sociabilidade do Bos Aires das primeiras décadas do século XX, onde os emigrantes ocupaban un rol moi destacado. Un deses espazos eran os conventillos, residencias onde se amoreaban os inmigrantes coas súas familias. A autora analiza a presenza de personaxes galegos neste ambiente, acudindo a sainetes como El Conventillo de las 14 provincias. Non obstante, o conventillo non foi o único espazo no que se inseriron personaxes galegos, así tamén podemos atopalos nas carreiras de cabalos, na vida familiar ou no complexo mundo do traballo. A imaxe dos galegos ofrecida polos sainetes non estaba lonxe da xa comentada para a narrativa: personaxes traballadores, inxenuos e simples. Xa que logo, os sainetes eran un fiel cadro da vida dos emigrantes, nos que podemos atopar a preocupación polo traballo, as romarías, as sociedades e as obras sociais realizadas en Galiza. A todo isto poden acceder os lectores deste volume, pois algúns destes sainetes son reproducidos integramente no anexo documental.

Finalmente, ao investigador Ruy Farías correspóndelle analizar a imaxe dos emigrantes galegos a través dunha das principais publicacións ilustradas arxentinas: a revista Caras y Caretas, labor que realiza desde a súa fundación en 1898 até 1923. As páxinas desta revista son un testemuño do vivir dos emigrantes galegos ao longo dos anos. Desde a súa inserción profesional até as sociedades nas que se agrupaban e as romarías que organizaban, os galegos contaron cun lugar preferente en Caras y Caretas. Deste xeito, esta revista axudou a consolidar un modelo icónico do inmigrante galego. O carácter ilustrado da revista aínda axudou máis a difundir unha determinada imaxe do “gallego”, algúns exemplos poden verse no apéndice documental do volume. Emporiso, Caras y Caretas tamén ofreceu unha visión diferente de Galiza e dos galegos ao público arxentino, en gran medida grazas a importantes colaboradores galegos, tales como Emilia Pardo Bazán ou Ramón María del Valle-Inclán.

Este libro vén demostrar o feito de que a literatura, nos seus diversos xéneros, é unha fonte acaída para procurar o imaxinario construído pola sociedade arxentina co gallo da chegada de milleiros de emigrantes galegos, uns emigrantes que non tardaron en integrarse na sociedade de acollida e reproducir, á súa vez, ese imaxinario. Como indica Marina Guidotti na súa achega: “La literatura actúa como testigo de sucesos, hechos de vida, alegrías y problemáticas que viven tanto nativos como inmigrantes” (196).

Los “gallegos” en el imaginario argentino. Literatura, sainete, prensa

María Rosa Lojo (Dir.) / Marina Guidotti de Sánchez / Ruy Farías

Fundación Pedro Barrié de la Maza, 2008, 455 páxinas.

Reseña publicada na revista Grial, nº 181, xaneiro-marzo de 2009

Unha carta

Prezado Manolo:

Escríboche coa ledicia de saber que O Valadouro vai pagar a débeda que tiña contigo. Eu sei que ti xa tiveches outros recoñecementos pola túa obra, sen dúbida todos merecidos. Lembras cando celebramos todos xuntos na Finca Galea aquel Premio Nacional de 1998? Entón foi a sociedade civil do Valadouro a que tivo que substituír a inoperancia dos poderes locais para organizar unha merecida homenaxe. Aínda hai pouco que o Goberno de Galiza recoñecía o teu labor co Premio Nacional das Letras, na categoría de literatura dramática. E volverá haber estes premios agora que parece que todo o que teña que ver co galego é igual que ser "batasuno"? Ti sabes que os valadourenses sabemos ver a quen levou a nosa terra polo mundo adiante. Sabes que valoramos a quen fixo do país do Valadouro algo constante na súa obra. Sabes, en definitiva, que estamos orgullosos de ti, que te queremos porque es parte de nós, e ti fixeches de nós parte do teu traballo, desa marabillosa obra que te colocou para sempre nun lugar sobranceiro da República galega das Letras. Pero, aínda que saíbas todo isto, o vindeiro sábado, cando a Corporación local do Valadouro te nomee fillo predilecto, terás outra vez o agarimo dos que temos a honra de ser os teus veciños. Será unha velada agardada (outra velada indecente?) porque tardou, pero por fin chegou. E, se cadra, tamén o espírito do Marechal, que ti tantas veces recreaches nas túas obras, poderá tamén honrar coa súa presenza tan nobre evento. E, se el non vai, ao mellor aparece un exército de mouros, fadas e demais personaxes, todos saídos do teu maxín valadourés. En calquera caso, os presentes saberán honrar a quen o merece. A un fillo notabilísimo do Valadouro.

Parabéns Manuel Lourenzo. Unha forte aperta deste teu veciño de Moucide.

Tiananmen

Eu non creo que unha imaxe valla máis que mil palabras, pero si hai imaxes que impresionan. Hoxe vouvos falar dunha das que máis me impresionou a min. Sucedeu en xuño de 1989, en China. Foi durante as protestas contra o goberno totalitario chinés. A revolución pacifista dos estudantes chineses foi afogada en sangue polo goberno, que non dubidou en mandar os tanques contra a poboación civil. Foi aí cando sucedeu o que vos quero contar. Unha columna de tanques avanzaba cara a praza de Tiananmen, centro simbólico dos que tan só pedían reformas democráticas. De súpeto, un home, un home só, púxose diante dos tanques obrigándoos a deterse. Pero, aínda máis sorprendente foi cando, para evitar a esta persoa, o tanque tentou esquivalo por un lado, pero o home volveu colocarse diante do tanque. Foi o 4 de xuño de 1989. Hai vinte anos. Hoxe, aínda que fago a mesma pregunta: que forza pode impulsar a unha persoa a pórse diante dun tanque? Valor, si, pero ten que haber algo máis. Se cadra, a íntima convicción de que estas loitando por algo xusto, algo que vai alén da propia vida. Hoxe, vinte anos despois, o nome daquela persoa segue a ser unha incógnita. Nunca un descoñecido representou tanto.

Por que lle chaman bilingüísmo, cando queren dicir diglosia?

A primeira lembranza que teño dos meus estudos de lingua galega é un libro de texto. Daquela, cando eu iniciaba a miña andaina escolar, había unha serie de libros baixo o título xenérico de O Noso Galego (Edicións Xerais). O que lembro con máis agarimo é O Noso Galego 2, correspondente ao curso de segundo da EXB (anos 1981-1982). O libro era delicioso. Como aínda non se publicaran as normas ortográficas, podíanse ver escritas cousas como “pra”, “irmao” e outras pequenas marabillas. Lembro tamén que tiña uns debuxos fantásticos.

Vénme á memoria todo isto por mor da polémica sobre o galego no ensino. Teño para min que os que se opoñen hoxe ao decreto que promulgou o goberno bipartito son os mesmos que no seu día se opuxeron á introdución da lingua galega no ensino. Por que lles amola tanto? Logo de pensalo eu creo que o galego moléstalles porque a nosa lingua propia é algo que lles impide, cren eles, ser españois na súa totalidade. Os seus pequenos cerebros só conciben que son españois os que falan castelán, do mesmo xeito que no seu día se non eras católico e monárquico non podías ser español. As linguas periféricas estorban no seu proxecto dunha España Una, Grande y Libre. As formas poden ser diferentes, pero son os mesmos fachas de sempre.

Por suposto, a consideración social da lingua tamén ten a súa importancia. Evidentemente, para estes desleigados o castelán segue a ser a lingua de prestixio, mentres que o galego é unha lingua de labregos, obreiros e pailáns. É dicir, que teñen a menos falar galego, pois para eles a lingua propia de Galiza é un idioma menor, que non serve para nada (propiños!). Por iso, cando predican o bilingüismo na realidade o que están demostrando é que a diglosia segue plenamente vixente en Galiza; unha lingua preponderante socialmente sobre a outra.

Post scriptum: a diferenza deles, os galego falantes somos os verdadeiros bilingües. Non nos importa, cando é necesario, falar castelán. Para ler e sentir como propios os versos de Federico García Lorca ou Pedro Salinas, non temos que renunciar á poesía de Celso Emilio Ferreiro ou Xosé Luís Méndez Ferrín. Somos nós os que non temos fronteiras, para eles todo o que non é castelán é menor. Se cadra porque a grandeza das palabras (que máis dá o idioma) está no corazón de quen as pronuncia.

Renovación nacionalista: +BNG

O BNG afronta o vindeiro 10 de maio unha Asemblea Nacional de extraordinaria importancia. Os problemas que afectan ao nacionalismo galego van máis alá dunha derrota electoral, que, por dura que sexa, debe servir para repensar de xeito global a estratexia do nacionalismo. Teño a sensación de que o BNG está nunha encrucillada decisiva. Non é a primeira vez. No pasado, o BNG tivo que tomar decicións difíciles, que, porén, serviron para aumentar o apoio social e electoral ao nacionalismo. Así, o BNG decidiu en 1985 que Xosé Manuel Beiras debía prometer a Constitución e tomar posesión da súa acta de deputado. En 1987, na III Asemblea Nacional, o BNG decidía asumir as institucións autonómicas e participar nas regras do xogo do Estatuto. Ambas decisións tiveron os seus detractores, foron procesos complexos, pero, ollando cara atras, vemos que foron decisións correctas. Pois ben, é o momento de dar un novo paso adiante. Debemos ollar cara o futuro, deixar no pasado vellas prácticas e vicios que impiden ao nacionalismo avanzar, que son unha rémora para a construción dunha Galiza máis próspera. O BNG precisa dun duplo new deal, dun duplo novo trato, no seu interior e tamén na súa relación coa sociedade galega. Atopará o seu F. D. Roosevelt?

Moitos compañeiros culpan á UPG da situación de parálise que vive o Bloque. Eu non creo que o problema sexa a UPG, non creo que sexa só a UPG. O problema está un pouco en todos. O problema, penso, está na cultura política que na que vive o nacionalismo galego; non é unha praxe política actual, o BNG vive con prácticas políticas propias do século pasado, dos anos oitenta, cando non dos setenta. Debemos actualizar a nosa estratexia política, poñela ao día, para que poida ser útil á Galiza de 2009. Anxo Quintana (lembrámoste compañeiro!) chamou a construír o Partido Galeguista do século XXI. Deseñar un nacionalismo que sexa quen de poñer en práctica políticas de benestar para os galegos. A cidadanía ten que sentir que o BNG é útil para a súa vida cotiá, que é unha foraz política quen de dar resposta aos seus problemas. Velaquí o gran reto do nacionalismo na actualidade.

O BNG non pode xogalo todo á carta da reivindicación identitaria. Tampouco debemos ser un cenáculo pechado, gardiáns dunhas esencias, dunhas voces ancestrais, que ninguén nos encargou custodiar. Os “bloqueiros” debemos deixar de ser percibidos como unha especie diferente, e sempre lonxana. O militante nacionalista ten que baixar do ceo para a terra, mesturarse coa xente deste país, estar ao lado da xente, só así poderemos coñecer cales son os problemas reais da nosa sociedade. É hora de vivir na Galiza real, non nunha Galiza imaxinada. É hora de poñérmonos ao día. Galiza non vai agardar por nós, e tampoco ten motivo para facelo.

Eu quero un partido político nacionalista moderno, un partido socialdemócrata e galeguista, que sexa quen de converterse nunha forza maioritaría. Galiza non é unha colonía, nin é Alxeria, nin Mozambique, nin moito menos Cuba. Galiza é unha nación europea, como Irlanda, como Escocia, como Lituania ou como Dinamarca (que era o exemplo de Castelao). Non podemos seguir atrinxeirándonos nun frontismo estéril, coartada do pluralismo político. O BNG non é plural porque sexa unha fronte, é plural porque Galiza é plural. Máis de vinte e cinco anos presentando programas electorais en común non dan unha bagaxe ideolóxica unitaría? A que cualificativo responderían as propostas electorais do BNG nos últimos vinte anos? A resposta eu penso que é socialdemocracia. Por iso queremos Máis BNG e menos partes. Estas son as razóns polas que, como delegado, o 10 de maio apoiarei a candidatura de Carlos Aymerich ao Consello Nacional. Adiante co BNG!