JOSÉ ALMOINA MATEOS

En 1939 milleiros de republicanos valedores da democracia víronse condenados ao exilio. Comezaban daquela uns longos anos de desterro, tempo no que aqueles homes e mulleres deron o mellor de si lonxe das súas terras. Se cadra unha das características máis definitorias do exilio español era a súa alta cualificación, desde o punto de vista intelectual. É deste xeito como debemos comprender a magnitude da perda. Os exiliados ofreceron aos países de acollida unha produción cultural que, pola contra, perdeu España, por outra parte asolagada pola reacción e a represión.

O libro que comentamos ofrece un percurso pola vida dun deses exiliados: José Almoina Mateos (1903-1960). O perfil deste galego, natural de Lugo, é o prototípico do exiliado de alta capacitación intelectual. Ora ben, como moi ben indica o autor do volume, o historiador cubano asentado en México Salvador Morales, Almoina sufriu un duplo exilio. En efecto, viuse na necesidade de fuxir da ditadura de Franco en España e do despotismo de Trujillo na República Dominicana. A relación de Almoina co réxime tiránico de Trujillo ocupa a maior parte do libro, estudando tanto a súa inicial colaboración, como, sobre todo, as súas actividades contra o désposta dominicano. Adiantamos xa que o autor deste libro defende a tese dun Almoina claramente antitrujillista, malia a cercanía inicial co ditador e a súa familia. De feito, o achádego en Venezuela dun “Informe Confidencial”, elaborado por Almoina e reproducido como anexo neste volume, motivou o interese de Salvador Morales polo biografado.

Tras rematar os estudos de Filosofía e Letras na Universidade de Santiago de Compostela, José Almoina obtivo en 1931 praza de funcionario de Correos en Benavente. Foi nesta localidade zamorana onde comezaría a súa actividade política, axudando na fundación da agrupación local do Partido Socialista. Neste senso, debemos sinalar tamén que Almoina tivo unha importante participación na masonaría. Por esta época comezaría tamén a súa actividade como investigador, dando ao prelo en 1935 a obra Monumentos históricos y artísticos de Benavente. En 1936, co comezo da sublevación militar, viuse na obriga de fuxir e agocharse. Quen non tivo esa oportunidade foi a súa dona, Pilar Fidalgo, que foi encarcerada cun fillo acabado de nacer. Os meses que pasou presa, até que finalmente quedou en liberdade por un intercambio de prisioneiros, ficaron reflectidos na obra Une jeune mére dans les prisons de Franco, verdadeiro testumuño do horror das cárceres franquistas[1].

Durante a Guerra Civil Almoina desempeñou diversos cargos consulares en Francia. A definitiva derrota da República condenouno ao exilio, xunto con toda a súa familia. Santo Domingo sería o seu primeiro destino, país ao que chegou en novembro de 1939. Os países americanos máis comprometidos co acollemento de refuxiados españois foron México e a República Dominicana. Ora ben, lonxe dos motivos humanitarios do presidente mexicano Lázaro Cárdenas, Rafael L. Trujillo tiña unhas intencións ocultas para dar a benvida aos republicanos. Por un lado, a necesidade de reivindicarse internacionalmente logo das matanzas de haitianos en 1937. Por outro lado, había un motivo racial: o desexo de “branquear” a poboación dominicana. Estes motivos espurios, máis as práticas ditatoriais, motivaron que a República Dominicana tan só fora unha primeira etapa para moitos exiliados, caso, por exemplo, de Ramón Suárez Picallo, que permanece apenas un ano no país. No entanto, a estreita relación acadada por Almoina co ditador Trujillo motivou a sua presenza en Santo Domingo entre 1939 e 1946[2].

Os traballos realizados polos exiliados nos países de acollida correspondíanse co seu marcado perfil intelectual: colaboracións en prensa e pertenza a institucións docentes. Así o ratifica o autor deste libro: “El arribo de los exiliados españoles vino como anillo al dedo para reforzar los centros de educación superior y especializada de República Dominicana” (p. 99). Almoina, tras colaborar na revista Hogar e no xornal La Nación, foi nomeado catedrático da Facultade de Filosofía da Universidade de Santo Domingo, impartindo tamén aulas na Escola Diplomática e na Escola Nacional de Belas Artes.

O creto acadado por Almoina na súa actividade docente axiña o levaría perto da familia Trujillo. En efecto, o noso protagonista foi contratado como titor de Ramfis, fillo do ditador. Paseniñamente iría gañando confianza, chegando primeiro a ser autor de varias obras que levaron a sinatura de María Martínez, dona de Trujillo, e máis tarde Secretario Particular do propio tirano. Dúas son as razóns achegadas por Salvador Morales para explicar a colaboración de Almoina. Dunha parte, a presión exercida pola ditadura, máis grande aínda ao se tratar dun estranxeiro convidado. Doutra parte, naquela altura os exiliados entendían a súa situación como transitoria, contaban con regresar, sobre todo tras a derrota do fascismo na Segunda Guerra Mundial. No entanto, cando a posibilidade da volta foi ficando lonxana, Almonia non tardou en arredarse de Trujillo, marchando en 1946 a México.

Unha vez en México Almoina destacaríase como un notorio antitrujillista. En efecto, decontado elaborou un “Informe Confidencial”, onde daba conta das actividades desestabilizadoras financiadas pola ditadura dominicana noutros países da área. Este informe foi remitido a varias chancelarías de países americanos. Pero non quedou aí a cousa, en 1949, baixo o pseudónimo de Gregorio R. Bustamente, Almoina publicou Una satropía en el Caribe, onde puña á luz do día todas as vergoñas da ditadura de Trujillo.

Evidentemente, esta actitude desgustou aos partidarios do ditador, que non tardaron en ameazar a Almoina. Dentro desta campaña de intimidación é como podemos entender que o exiliado galego publicase Yo fui secretario de Trujillo (1950), obra de carácter laudario. O que non aceptou de ningunha maneira foi colaborar no acoso realizado a outros exiliados. En efecto, a través de Almoina, Trujillo tentou mercar o silencio do nacionalista vasco Jesús de Galíndez, tamén bo coñecedor das miserias do réxime trujillista. Tanto a falta de colaboración como as ofensas pasadas foron letais. En efecto, o 4 de maio de 1960 sicarios a soldo asasinaron a José Almonio na cidade de México; anos antes, en 1956, Galíndez sufrira o mesmo destino.

Este libro é un contributo sobranceiro para a historia do exilio galego, amosando asemade aspectos relevantes da era de Trujillo na República Dominicana. Xa que logo, inscríbese dentro dos modernos postulados da biografía histórica, isto é, empregar a figura particular como fío condutor para o coñecemento dunha época. A obra reproduce documentos de importancia que, sen dúbida, han de servir de base a outras investigacións. O propio Salvador Morales contou co testemuño de primeira man dos fillos de José Almoina, o que contribúe a sinalar a importancia do libro. Saudamos, pois, a súa aparición e agardamos que sexa un revulsivo para outras investigacións sobre o exilio galego.

SALVADOR E. MORALES PÉREZ

Almoina, un exiliado gallego contra la dictadura trujillista

Santo Domingo: Archivo General de la Nación, 2009

363 páxinas

Reseña publicada na revista Murguía, Revista galega de Historia, nº 21-22, 2010

O Archivo General de la Nación da República Dominicana ten este libro accesíbel desde a súa páxina web, polo que se pode consultar integramente premendo aquí.

---

[1] Para a represión que tiveron que sufrir as mulleres nas cadeas franquistas véxase: HERNÁNDEZ HOLGADO, Fernando: Mujeres encarceladas. La prisión de Ventas: de la República al franquismo, 1931-1941, Madrid: Marcial Pons, 2003. Neste libro tamén atopamos unha referencia á obra de Pilar Fidalgo, vid. p. 31.

[2] A presenza galega na República Dominicana, así como noutros países caribeños, pode seguirse no libro: MARTÍNEZ CRESPO, Xurxo: Galiza en Dominicana, Nicaragua, Panamá e Venezuela. Unha ollada fotográfica, Vigo: FESGA, 2007.

CABALO DE OUROS, DE VÍCTOR F. FREIXANES

Cabalo de ouros narra unha historia que deixa pegada no lector, deses relatos que permanecen unha vez que pechamos a novela. Matino en que isto é así porque, de primeiras, xa saíu de dentro do autor, que partilla connosco a súa historia. Son estes os libros que me gustan, os que fican na memoria co paso do tempo. Neste senso, podo asegurar que a(s) historia(s) deCabalo de ouros persisten. Duran.

A motivo central da novela, unha partida de cartas na Galiza da posguerra, envólvenos, captúranos. A historia, de comezo a fin, é coma unha árbore que está acubillando ao lector. Porén, como árbore vizosa que é, dela saen outra pólas, outras historias, que atraen tamén ao lector. Son digresións que, dun xeito ou doutro, están conectadas co fío principal do libro.

Víctor F. Freixanes consegue transportarnos á Galiza dos anos corenta do século pasado, aqueles anos de pedra (de wolfram, se atendemos ao argumento da novela). Así, a lectura deste libro trouxo á miña memoria a novela Era tempo de apandar(1980), de Ramón de Valenzuela, onde a voracidade suscitada polo wolfram era igualmente parte fundamental do argumento.

Nunca serán suficientes os libros que consigan facernos lembrar, ou, polo menos, non esquecer aqueles anos de represión e miseria. Penso que este é un dos principais méritos desta novela de Víctor F. Freixanes, pois, como o mesmo autor apunta nas derradeiras páxinas, "as cousas existen porque as lembramos, que é a maneira que temos de sobrevivir á nosa propia morte".

KARL MARX E ESPAÑA

A dedicación de Karl Marx ao traballo xornalístico non é unha das súas vertentes máis coñecidas nin valoradas, e, no entanto, foi un labor que desenvolveu ao longo de toda a súa vida, desde os primeiros artigos publicados na Gaceta Renana en 1842. Ao eido xornalístico pertencen tamén os textos recollidos no libro que comentamos nas seguintes liñas. En efecto, estamos diante das reflexións de Marx sobre a situación política española na primeira metade do século XIX, unha serie de vinte e sete artigos publicados no xornal New York Daily Tribune entre 1854 e 1857. Non se recollen, porén, todos estes textos no volume, senón tan só os que Marx rotulou baixo a epígrafe xenérica de “A España revolucionaria”, un total de nove artigos máis dous anexos. O libro conta tamén cun glosario onde o lector pode consultar as biografías dos persoeiros que aparecen nestes artigos.

Son varias preguntas as que nos suscita este libro. En primeiro lugar, por que escribe Marx sobre España precisamente en 1854? Sen dúbida, o momento era propicio para a reflexión sobre o devir político de España. Nese ano, en 1854, un novo pronunciamento militar levou ao sector máis exaltado do liberalismo ao poder, derrocando deste xeito aos moderados, que monopolizaran o goberno desde 1844. A apertura dun novo proceso revolucionario, o que máis tarde se coñecería como Bienio Progresista (1854-1856), era, xa que logo, un momento acaído para analizar os movementos que supuxeron a creba do Antigo Réxime en España. Velaquí a principal angueira de Marx nestes textos: estudar a revolución liberal española. Non obstante, os obxectivos de Marx ficaron algo incompletos, pois os nove artigos que forman a serie “A España revolucionaria” céntranse no periodo que vai de 1808 a 1822, deixando incompletos tanto o Trienio Liberal (1820-1823), como o proceso revolucionario que se enceta tras a morte de Fernando VII en 1833.

Unha segunda pregunta que poderiamos facernos sería: por que tiña interese o New York Daily Tribune en coñecer a situación política de España? Para alén de satifacer a curiosidade dos seus lectores, hai que saber que este xornal, fundado en 1841, era un medio moi influínte na cada vez máis poderosa burguesía industrial norteamericana. Unha burguesía en expansión que xa tiña postos os seus ollos en Cuba, daquela aínda unha colonía española. Así, non sería esaxerado afirmar que os intereses norteamericanos sobre Cuba estarían detrás do encargo que o New York Daily Tribune fixo a Marx de escribir sobre a política española. Neste senso, cómpre lembrar que por aquel entón nos Estados Unidos xa estaba plenamente asentada a doutrina inspirada por James Monroe durante a súa presidencia (1817-1825). Esta tese, frecuentemente sintetizada na máxima “América para os americanos”, dáballe aos Estados Unidos un predomio sobre todo o que ocorrera no continente americano, estando na base do futuro imperialismo norteamericano.

Nos seus comentarios Marx destacou a orixinalidade da revolución liberal española, fronte a outros autores que vían influencias doutros países, nomeadamente de Francia. Así, para Marx, a Constitución de 1812 estaba baseada nunha tradición propia, que tiña como bases as reformas borbónicas do século XVIII e o tradicional papel que en España tiveran as Cortes e os concellos. Xa que logo, Marx asómbrase polo feito de que as institucións revolucionarias estiveran baseadas no vello ordenamento administrativo español, que se presendía recuperar liberándoo das cargas feudais. Este gusto polas institucións tradicionais tamén podería estar detrás da inxenua confianza que os liberais tiveron con Fernando VII, que traizou reiteradamente a súa palabra de ser leal coa Constitución de 1812. Marx, impresionado pola inocencia dos revolucionarios españois, dedicou duros adxetivos a Fernando VII: “xamais un mortal soportou os sufrimentos alleos con máis estoica apatía” (p. 125), ou “ Fernando VII era unha sorte de virtuoso na arte da audacia pasiva e a cobardía activa” (p. 126).

A debilidade dos liberais españois estaba tamén detrás do protagonismo do exército, única forza quen de asentar as institucións liberais, velaquí a explicación do fenómeno dos pronunciamentos que sementaron o século XIX en España. Nesta mesma liña, na súa análise do Trienio soubo ver a fractura do partido liberal, entre um sector moderado, partidario da reforma da Constitución de Cádiz, e un sector exaltado, decidido a profundizar nas reformas revolucionarias. Non obtante, Max foi máis alá e apuntou a incapacidade do sistema liberal español para a alternacia politica: “En España todos os partidos, con igual obstinación, arrincan de vez todas as páxinas do libro da súa historia nacional que non escribiran eles mesmos” (p. 122).

Atopámonos, pois, diante dun libro que pon a disposición dos lectores uns textos pouco coñecidos de Karl Marx sobre o complexo século XIX español. Malia seren un artigos que relatan feitos acabados de acontecer, Marx soubo ver no momento as claves máis significativas da revolución liberal en España, características que serían refrendadas moitos anos máis tarde polos historiadores. Xa que logo, nestes textos, moito máis que a inmediatez do relato xornalístico, podemos apreciar a capacidade de análise e diagnose de Marx, o que lles confire un especial interese e importancia.

Karl Marx

La España revolucionaria

Madrid: Alianza Editorial, 2009

185 páxinas

Reseña publicada na revista Murguía, Revista galega de Historia, nº 17-18, setembro 2008-abril 2009.

HISTORIAS DE EMIGRANTES

A emigración galega a América é unha historia colectiva, unha suma de pequenas historias. Algunhas desas memorias de vida son coñecidas, ben polo éxito económico, ben polo importante labor cultural. Emporiso, a maioría desas experiencias individuais permanecen inéditas. No libro que imos comentar, Catro historias de emigrantes, xúntanse a un tempo a memoria dos emigrantes descoñecidos e a lembranza daqueloutros que tiveron unha repercusión pública. En calquera caso, o traballo de Manuel Losa descóbrenos, unha vez máis, a importancia da emigración na Galiza contemporánea. Para ben ou para mal, velaquí unha historia que tivo un protagonismo colectivo: os milleiros de galegos e galegas ciscados por América adiante.

O libro encétase cunha introdución que ofrece un contexto xeral da emigración galega no Uruguai, ben coñecida polo autor ao ser el mesmo emigrante neste país. Manuel Losa Rocha (Santiago de Compostela, 1940) é autor dunha bibliografía centrada, basicamente, na súa experiencia como emigrante no Uruguai. Así podemos destacar os títulos O vendedor de libros e Relato dun emigrante, ambos publicados en Montevideo en 2007. Losa é autor tamén dunha biografía de Xesús Canabal Fuentes, unha das principais figuras da colonia galega no Uruguai, editada co gallo do seu nomeamento como fillo predilecto do Concello do Pino. Aínda que na súa introdución o autor pasa revista aos principais fitos da emigración galega na República Oriental, cómpre ter en conta que a perspectiva que se emprega é a do actor implicado, non a do investigador no tema. Afirmamos isto porque, ás veces, no texto nótase unha visión idealizadora do emigrante galego, así como demasiadas xeneralizacións. Ora ben, o afirmado non lle quita mérito á obra, pois o devalar destas vidas achega moita información susceptíbel de ser aproveitada polos investigadores da emigración galega no Uruguai.

As catro biografías que se nos presentan no volume poderiamos, á súa vez, dividilas en dous bloques. Por un lado, consonte ao que afirmabamos no primeiro parágrafo, as dúas primeiras responderían ás memorias de vida de dous emigrantes anónimos. Por outro lado, nas dúas restantes atopariámonos a dous emigrantes cunha maior proxección social. Uns e outros tiveron unha relación persoal co autor do libro, feito que se demostra nos detalles e nas anécdotas que se nos relatan nestas biografías. Estamos, xa que logo, diante de memorias de vida elaboradas máis coa entrevista e a conversa cos protagonistas que coa referencia bibliográfica, feito que sen dúbida déixase notar na frescura do relato.

As dúas primeiras biografías corresponden a Isidoro Manuel García García (Monfero, 1933) e a Eduardo Martínez Filgueira “O Cañotas” (Noia, 1926). Ambos personaxes poden situarse no pulo migratorio dos anos cincuenta. Tamén en ambos casos hai unhas situacións traumáticas que motivaron a emigrar. No caso de Isidoro M. García foi o asasinato do pai, militante socialista e tamén antigo emigrante no Uruguai. As penurias da posguerra foron determinantes para que O Cañotas decidise seguir o camiño da emigración. A emigración de Isidoro M. García desenvolveuse por medio de vieiros legais, pois foi reclamado por un irmán que emigrara previamente. Eduardo Martínez, pola contra, entrou no Uruguai de xeito ilegal, tras ter pasado dous anos no Rio de Janeiro. A descrición das súas vidas na emigración segue un modelo prototípico, equiparábel a moitos casos: traballo duro desde o máis baixo, asentamento e reclamo da familia que quedara en Galiza, integración na sociedade de acollida e participación en actos da colectividade galega. Porén, no caso do Cañotas hai un engadido: estamos diante do emigrante que toma consciencia de Galiza na emigración. En efecto, tal e como nos lembra Manuel Losa na súa introdución: “Moitos emigrantes galegos, do medio rural principalmente, comezaron a coñecer a súa terra a partir da chegada a América e a concorrencia ás bibliotecas, aos faladoiros e aos actos culturais das institucións” (p. 30). No caso de Eduardo Martínez o compromiso coa terra natal concretouse na elaboración de imaxes en madeira –era carpinteiro de profesión− de Rosalía de Castro e Castelao, que repartiu entre as entidades galegas do Uruguai.

Os outros dous emigrantes biografados no volume tiveron unha maior dimensión pública. Atopamos, en primeiro lugar, a Xosé Lage Sierra (Ortigueira, 1916), Pepe Montoya de alcume artístico. Non estivo exento este emigrante duns comezos traumáticos, motivados pola súa condición de fillo natural e a tormentosa relación cunha tía. Ora ben, a diferenza dos dous anteriores, Pepe Montoya só tivo no Uruguai traballos relacionados co eido da cultura. Así, foi durante moitos anos profesor de danza no Centro Gallego e director do Ballet España desta institución. O seu traballo viuse recompensado co recoñecemento de varias entidades galegas de Montevideo.

Antón Crestar Faraldo (Miño, 1896 – Montevideo, 1983) é, sen dúbida, o máis coñecido dos emigrantes presentes neste libro. A súa historia como emigrante repártese entre Uruguai, a onde emigrou entre 1910 e 1915, e os Estados Unidos, onde residiu entre 1916 e 1922. A partir deste último ano, Crestar, xa coa súa familia asentada en Montevideo, abandonou Norteamérica para se asentar definitivamente no Uruguai. A actividade social deste emigrante foi moi intensa, sobre todo nas dúas principais institucións galegas de Montevideo: o Centro Gallego e a Casa de Galicia, entidades das que foi membro das súas xuntas directivas. O labor cultural de Antón Crestar estendeuse tamén ao Banco de Galicia, onde colaborou estreitamente con Xesús Canabal. Mais, Crestar desempeñou tamén un papel moi importante no movemento galeguista en Montevideo. Así, en 1934 participou na fundación da Irmandade Galeguista da capital uruguaia. Nesta mesma liña, debemos destacar tamén que tivo un importante protagonismo no apoio aos refuxiados republicanos tras a derrota na Guerra Civil. No desenvolvemento destas tarefas Crestar relacionouse cos principais líderes do exilio galego, tales como Castelao ou Ramón Suárez Picallo. Como no caso de Pepe Montoya, o seu labor a prol de Galiza viuse recoñecida, non só polas entidades galegas no Uruguai, senón tamén polo seu concello natal.

Os emigrantes recollidos neste volume poden representar un paradigma bastante acaído do que foi a emigración galega, pois a carón daqueles emigrantes que viviron soamente para o seu traballo, temos aqueloutros que tiveron un destacado compromiso coa terra que os viu nacer. Uns e outros merecen ser lembrados e recoñecidos, pois son protagonistas sobranceiros da Historia contemporánea de Galiza. A Historia de Galiza que se construíu lonxe da propia Galiza, aínda que para os emigrantes as distancias sempre foron relativas.

Catro historias de emigrantes

Manuel Losa

Vigo: Galaxia, 2009, 210 páxinas

Reseña publicada na revista Estudos Migratorios, Vol. III, nº 1 (2010)

ESTEREOTIPOS

A estas alturas xa todo o mundo debe coñecer as lindas palabras que nos dedicou Rosa Díez. Cando Inaki Gabilondo lle pediu que describira brevemente a Zapatero, a ilustre estadista afirmou que “podería ser galego no sentido pexorativo do termo”. Non se estendeu tanto con Rajoy, do cal afirmou, simplemente, que “é galego”. Non era a primeira vez que esta política (no sentido pexorativo do termo) empregaba “galego” como un cualificativo insultante; hai arredor dun ano xa describira así ao actual presidente da Xunta. Francamente, a min non me sorprende que Rosa Díez teña interiorizada esta visión dos galegos, despois de todo só é a punta do iceberg da opinión que merecemos a moita xente pola meseta adiante. O que me sorprendeu foi a chulería de pronuncialo nunha canle de televisión, facelo sabendo que non lle ía traer consecuencias. Isto corroborouse cando, unha vez que estoupou a polémica, negouse a desculparse, amosando así ás claras o endeusada que está esta persoa. A soberbia pódelle demasiado a esta muller. Non quedou aí a cousa. Días despois, un dos “intelectuais” orgánicos do partido de Rosiña, o catalán Arcadi Espada, dedicounos unha nova morea de insultos, que se nos enfadábamos era porque eramos uns “pueblerinos” e outras cousas polo estilo. Desta volta, este simpático foi para a casa coas orellas quentes, diso encargouse Xulia Otero, que lle deu un bo repaso. Xa antes en UPyD pensaban que os que protestabamos eramos uns “perturbados nacionalistas”. É normal. Non están afeitos a que os galegos protestemos. Por iso reaccionaron con violencia. O asunto non é novo, vén de vello. Xa as grandes plumas do “Siglo de Oro” español se despachaban a gusto á nosa conta. O estereotipo, sempre o estereotipo. Hoxe quero reproducir a opinión que lle mereciamos a unha das cabezas máis brillantes do século XX en España: o filósofo José Ortega y Gasset (1883-1955). Degustade os eloxios que nos dedicou na súa obra España Invertebrada (1921):

En Galicia, tierra pobre, habitada por almas rendidas, suspicaces y sin confianza en sí mismas, el particularismo será reentrado, como erupción que no puede brotar, y adoptará la fisonomía de un sordo y humillado resentimiento, de una inerte entrega a la voluntad ajena, en que se libra sin protestas el cuerpo para reservar tanto más la íntima adhesión.
No he comprendido nunca por qué preocupa el nacionalismo afirmativo de Cataluña y Vasconia y, en cambio, no causa pavor el nihilismo nacional de Galicia o Sevilla.

Que? Que vos parece? Non son palabras semellantes ás que o partido de Rosa Díez empregou para xustificarse? Como vedes hai precedentes. Don José estaba preocupado polo proceso de dispersión que sufría España desde o Desastre de 1898. Pero, no canto de procurar unha solución, o filósofo non só non busca rectificar o centralismo, senón que aínda se reafima nel. Vede:

España es una cosa hecha por Castilla, y hay razones para ir sospechando que, en general, sólo cabezas castellanas tienen órganos adecuados para percibir el gran problema de la España integral. Más de una vez me he entretenido imaginando qué habría acontecido si, en lugar de hombres de Castilla, hubieran sido encargados, mil años hace, los “unitarios” de ahora, catalanes y vascos, de forjar esta enorme cosa que llamamos España.

Pois xa llo digo eu don José. Se fora a periferia a que tivera que facer España ao mellor viviamos nun Estado plural, respectuoso cos particularismos, incluído o castelán, que tanto ten que aportar. Non, don José, non. Non foron cabezas castelás as que crearon esta España decrépita, foron cabezas madrileñas. Velaí o problema. E así nos foi e segue indo.

Post scriptum I: Non obstante, tamén quero lembrar unha visión moito máis amábel de Castela. Podemos atopala nas páxinas marabillosas de Miguel Delibes, que acaba de deixarnos. Non importa, queda a súa obra. Lendo a prensa estes días atópome cunha entrevista onde Delibes afirmaba: “Para mi Madrid es la ciudad del miedo. A mí Madrid me da miedo, porque si Valladolid me parece un enorme aparcamiento, Madrid me parece cinco veces ese aparcamiento” (El País, 13/03/2010). Xenial.

Post scriptum II: Xa o dixo Xulia Otero. O problema de se os galegos subimos ou baixamos pola escaleira está en quen mira, non nos propios galegos. Aínda así, sempre poderemos responder: e a ti que carallo che importa se subo ou baixo!

Post scriptum III: Cambiando de tema, para rematar. En Santiago, na Costa de Santa Isabel, hai un cidadán cubano que está en folga de fame para protestar contra a violación dos dereitos humanos en Cuba e para pedir a liberación dos presos políticos. Desde este blogue fágolle chegar a miña solidariedade e apoio. Eu non vou mirar para outro lado.

Muros

Non é a primeira vez que traio a este blogue fotos significativas. Hoxe vouvos falar doutra, a xeito de conmemoración dos vinte anos da caída do muro de Berlín. Como acontecía no caso da Praza de Tiananmen, a foto do soldado fuxindo de Berlín Oriental é moi coñecida. As cousas foron máis ou menos así. O 15 de agosto de 1961, Hans Conrad Schumann, soldado do Exército Popular Nacional de dezanove anos, deixaba atrás o seu kalashnikov e a súa vida na República Democrática Alemá. Daquela, o muro, o muro físico que coñecemos, aínda non existía. Estaba en construción. De feito, o noso soldado era un dos encargados de protexer o levantamento desde muro que separou tanto tempo non só Berlín e Alemaña, senón a toda Europa e mesmo o mundo. Naquel intre, o muro era apenas unha morea de arames que Conrad non tivo moitos problemas en saltar. Como se tivera medo de que o perseguiran, o soldado Schumann puxo terra de por medio e foi vivir a Baviera, o cal, desde logo, foi unha moi boa elección. A fotografía que o inmortalizaría para sempre foi obra de Peter Leibing. Pero é difícil fuxir das pantasmas do pasado. Conrad Schumann suicidouse no seu xardín bávaro en 1998. A lembranza deste suicidio tróuxome á memoria un filme marabilloso: A vida dos outros (2006). Trátase da historia dun axente da Stasi, a temida policia da RDA. Por esta películo sabemos que a Alemaña oriental era o país de Europa no que se rexistraban máis suicidios, o que dá que pensar.

Hoxe, vinte anos despois da caída do muro de Berlín, seguen en pé moitos muros, físicos e tamén mentais, que son os máis perigosos. Non falta tamén quen, baseándose no feito da persistencia destes muros, pretende desculpar o muro que separaba Berlín. Como se por iso fora menos infame. En fin, esforcémonos por derrubar muros, coma os berlineses o 9 de novembro de 1989.

A IMAXE DOS GALEGOS EN BOS AIRES

A percepción dos inmigrantes nas sociedades de acollida é unha cuestión que, até fai ben pouco, tiña unha escasa presenza nos estudos migratorios. A inserción laboral dos emigrantes ou a construción dun tecido societario ocuparon un claro protagonismo fronte ao impacto que tivo a emigración nos países receptores. Xa que logo, debemos saudar a aparición de Los “gallegos” en el imaginario argentino. Literatura, sainete, prensa, libro colectivo publicado pola Fundación Pedro Barrié de la Maza dentro da súa colección “Galicia Exterior”, serie que patrocina tamén o Consello da Cultura Galega. O principal obxectivo deste volume é analizar o estereotipo do “gallego” na literatura arxentina, xa sexa en novelas, libros de memorias, obras teatrais ou revistas. A literatura, no seu papel de testemuña social, non podía deixar de reflectir a chegada á Arxentina –e máis en concreto á cidade de Bos Aires− de milleiros de galegos que axiña deixaron unha pegada moi particular na sociedade arxentina, na cal acabarían por integrarse. O libro conta cunha presentación do profesor Xosé Manuel Núñez Seixas, autor dunha das primeiras achegas aos estudos sobre os estereotipos dos galegos na Arxentina: O inmigrante imaxinario (USC, 2002).

O primeiro estudo deste volume, obra colectiva dos autores que o asinan, é unha necesaria contextualización da emigración galega á Arxentina. A etapa de emigración masiva dos galegos á Arxentina comezou a mediados do século XIX, acadando os seus máximos entre 1880 e 1920. Ao mesmo tempo efectúase unha presentación xeral do gran obxectivo do libro: analizar os estereotipos sobre os emigrantes galegos na literatura galega, o que é tanto como dicir o imaxinario que a sociedade arxentina creou arredor dos galegos acabados de emigrar.

A directora do traballo, María Rosa Lojo, achéganos ao tema dos “gallegos” na literatura arxentina, desde os tempos da colonia até a actualidade, facendo fincapé na imaxe do galego na época da emigración masiva. Lojo é unha grande coñecedora do tema, ao que se achegou tamén desde o mundo da ficción. Así, esta investigadora é autora de varias novelas que teñen a emigración galega como fondo, algunha delas traducida ao galego: A fin da terra (Galaxia, 2006).

O estereotipo máis común no corpus de obras analizadas por María Rosa Lojo é a do “gallego” honrado, humilde e traballador, case sempre dedicado ás profesións máis duras e difíciles. A carón destas características atopamos tamén a falta de educación e a simplicidade, que colocan aos “gallegos” como seres inxenuos fáciles de enganar. O “mucamo” ou criado é o prototipo das peculiaridades que acabamos de sinalar. Non obstante, a inocencia do galego desaparece cando se mete en política ou accede a certo nivel de instrución; aparece así o “gallego politiquero”, lareta e revoltoso. Non deixa de analizar Lojo a personaxes que van alén do estereotipo común. Destaca neste último caso a figura de Carolina Otero, presente en obras literarias arxentinas. Outras imaxes dos galegos aparecen tamén nos libros de viaxes a Galiza de Ricardo Rojas e Roberto Arlt. Nas obras máis actuais o estereotipo mudou. Así, por unha parte, asistimos á recuperación dos antepasados galegos e, por outra, e tendo en conta as crises económicas vividas pola Arxentina, o perfil do “gallego” pasou a asociarse coas empresas foráneas propietarias de sectores da economía arxentina.

Pero, sen dúbida, foi na escena teatral onde os estereotipos sobre os galegos máis contribuíron a labrar o imaxinario arxentino; deste asunto ocúpase a achega de María Guidotti, que fai un repaso polos xeneros teatrais arxentinos e os principais actores e dramaturgos. O personaxe do “gallego” tivo un rol protagonista tanto nos tangos como nos sainetes crioulos. Guidotti fai un repaso polos principais autores, tales como Alberto Vacarezza, Antonio Botta, Alberto Weisbach ou Arnaldo Malfatti, aludindo tamén á compañía teatral dos irmáns Podestá ou á do galego Enrique Muíño.

Os sainetes tiveron unha gran importancia na conformación do estereotipo do “gallego”. Así, Guidotti define estas pezas como “…pinturas de la vida cotidiana en la gran ciudad y en el área rural…” (184). Deste xeito, os sainetes recrearon os principais espazos de sociabilidade do Bos Aires das primeiras décadas do século XX, onde os emigrantes ocupaban un rol moi destacado. Un deses espazos eran os conventillos, residencias onde se amoreaban os inmigrantes coas súas familias. A autora analiza a presenza de personaxes galegos neste ambiente, acudindo a sainetes como El Conventillo de las 14 provincias. Non obstante, o conventillo non foi o único espazo no que se inseriron personaxes galegos, así tamén podemos atopalos nas carreiras de cabalos, na vida familiar ou no complexo mundo do traballo. A imaxe dos galegos ofrecida polos sainetes non estaba lonxe da xa comentada para a narrativa: personaxes traballadores, inxenuos e simples. Xa que logo, os sainetes eran un fiel cadro da vida dos emigrantes, nos que podemos atopar a preocupación polo traballo, as romarías, as sociedades e as obras sociais realizadas en Galiza. A todo isto poden acceder os lectores deste volume, pois algúns destes sainetes son reproducidos integramente no anexo documental.

Finalmente, ao investigador Ruy Farías correspóndelle analizar a imaxe dos emigrantes galegos a través dunha das principais publicacións ilustradas arxentinas: a revista Caras y Caretas, labor que realiza desde a súa fundación en 1898 até 1923. As páxinas desta revista son un testemuño do vivir dos emigrantes galegos ao longo dos anos. Desde a súa inserción profesional até as sociedades nas que se agrupaban e as romarías que organizaban, os galegos contaron cun lugar preferente en Caras y Caretas. Deste xeito, esta revista axudou a consolidar un modelo icónico do inmigrante galego. O carácter ilustrado da revista aínda axudou máis a difundir unha determinada imaxe do “gallego”, algúns exemplos poden verse no apéndice documental do volume. Emporiso, Caras y Caretas tamén ofreceu unha visión diferente de Galiza e dos galegos ao público arxentino, en gran medida grazas a importantes colaboradores galegos, tales como Emilia Pardo Bazán ou Ramón María del Valle-Inclán.

Este libro vén demostrar o feito de que a literatura, nos seus diversos xéneros, é unha fonte acaída para procurar o imaxinario construído pola sociedade arxentina co gallo da chegada de milleiros de emigrantes galegos, uns emigrantes que non tardaron en integrarse na sociedade de acollida e reproducir, á súa vez, ese imaxinario. Como indica Marina Guidotti na súa achega: “La literatura actúa como testigo de sucesos, hechos de vida, alegrías y problemáticas que viven tanto nativos como inmigrantes” (196).

Los “gallegos” en el imaginario argentino. Literatura, sainete, prensa

María Rosa Lojo (Dir.) / Marina Guidotti de Sánchez / Ruy Farías

Fundación Pedro Barrié de la Maza, 2008, 455 páxinas.

Reseña publicada na revista Grial, nº 181, xaneiro-marzo de 2009