NACIONALISMO GALEGO EN TEMPOS ESCUROS

Desde o seu nacemento, na década dos corenta do século XIX, o galeguismo foi pasando por varias fases de desenvolvemento. Contamos con estudos para as distintas etapas: provincialismo, rexionalismo e nacionalismo e, tamén, con sínteses que abranguen o galeguismo político no seu conxunto. Ora ben, podemos dicir que hai, dentro de cada unha destas subdivisións, períodos que son menos coñecidos. Así, polo que toca ao nacionalismo coñecemos relativamente ben o desenvolvemento das Irmandades da Fala e do Partido Galeguista, mais non existe un volume de estudos igual para o período que se enceta tras a fractura de 1936. Xa que logo, temos motivos para saudar a aparición do libro Nacionalismo galego de aquén e alén mar. Desarticulación, resistencia e rearticulación (1936-1975), obra de Uxío-Breogán Diéguez Cequiel, profesor da Universidade da Coruña, quen nos ofrece neste volume o resultado das pescudas que levaron á súa tese de doutoramento.

O libro ábrese cunha panorámica xeral do nacionalismo nos tempos da II República, sen dúbida á época do seu máis vizoso desenvolvemento, cun Partido Galeguista que non deixou de medrar naqueles anos de democracia e liberdade. Con todo, a virulencia do golpe militar de xullo de 1936 acadou desartellar axiña a organización galeguista, aínda que o autor fai fincapé en que non faltaron os galeguistas que opuxeron resistencia aos militares rebeldes. Así foi, o profesor Diéguez Cequiel certifica no seu libro como cadros galeguistas opuxeron unha resistencia armada ao golpe militar, pasando a integrar as filas da guerrilla. Velaquí unha das novidades que nos ofrece esta investigación: «Con todo, non significa isto que na resistencia armada non estiveran presentes outros idearios, sensibilidades e militancias, nomeadamente anarquistas, socialistas e galeguistas. A respecto destes últimos, unha cifra indeterminada de activos participaría na resistencia e loita armada fronte os facciosos» (p. 84). O nacionalismo galego tamén demostrou un alto grao de organización no territorio leal á República, coa formación de batallóns e milicias para loitar contra os sublevados. A figura de Castelao impón o seu liderado, tal e como podemos comprobar a través de publicacións como Nueva Galicia (Madrid) e Nova Galiza (Barcelona).

O ano 1939 marcou o comezo dun longo exilio para todos os valedores da causa republicana. Ao igual que outros sectores políticos, o nacionalismo galego axiña comezou a artellar a súa reorganización, aínda que agora con dous vieiros diferentes: os galeguistas que ficaron no interior e os que marcharon ao exilio, nomeadamente en América. Polo que toca ao exilio, a figura de Castelao e a cidade de Bos Aires eríxense en protagonistas. En efecto, foi na capital arxentina onde naceu, en 1941, a Irmandade Galega, organización que pretendía a reconstitución do galeguismo ampliándoo. Esta entidade agrupaba non só aos vellos galeguistas, senón tamén aos antigos adversarios arredistas da Sociedade Nazonalista Pondal. Estes últimos, como moi ben descobre o autor deste libro, botarían a andar en 1941 unha nova xeira da súa publicación A Fouce: «A Sociedade Nazonalista Pondal tería vida activa como grupo até 1938, mantendo A Fouce como medio de expresión e transmisión ideolóxica até aquela altura nunha súa primeira etapa. A publicación reaparecería a partir do 1941 até o 1944 (...) nunha súa nova xeira aínda non estudada até o momento en nengunha monografía» (p. 152). Mais sen dúbida a principal achega política do exilio nacionalista foi a creación do Consello de Galiza en 1944, entidade que pretendía pór a Galiza no mesmo nivel institucional que tiñan vascos e cataláns. A organización do nacionalismo no exilio americano é amplamente estudada por Diéguez Cequiel, quen non se centra só no caso arxentino, senón que realiza unha panorámica xeral polos países onde había unha presenza destacada de galegos.

Non obstante, o labor de Castelao e a lexitimidade do Consello de Galiza non serían aceptados de forma unánime. Non só polo resto de formacións políticas, que artellaron outras entidades de confluencia, caso por exemplo do Bloque Republicán Nazonal Galego en París, arredor da figura de Manuel Portela Valladares. Mais tamén polos galeguistas do interior, que tras uns intentos de reconstrución por volta dos anos 1944-1945, irían paseniñamente arredándose do nacionalismo exiliado e deseñando unha nova estratexia que pasaba por unha acción netamente culturalista, a cal sería capitaneada de forma decidida por Ramón Piñeiro. En palabras do autor «... a distancia fíxose tan grande, e tan insalvábel, que a ruptura entre as dúas concepcións do ‘galeguismo’, situadas en ambas bandas do Atlántico, estaba a se consumar» (p. 286).

Porén, a estratexia marcada por Piñeiro axiña ía ser tamén cuestionada. A comezos da década dos sesenta unha nova xeración de mozos reclamou unha acción política máis decidida. É nesa liña onde podemos situar a fundación do Consello da Mocedade e o nacemento de novos partidos políticos: o Partido Socialista Galego (PSG) e, sobre todo, a Unión do Pobo Galego (UPG), esta última en relación directa cos movementos de liberación nacional do Terceiro Mundo. Neste senso o máis interesante da investigación de Diéguez Cequiel é constatar como o exilio galeguista seguía de preto todos estes movementos, tentando influír decisivamente no seu desenvolvemento. Así nolo conta: «O grupo iría tendo tal activismo que o vello ‘goberno galego no exilio’ chegaría a establecer un estreito contacto naquela segunda metade dos anos sesenta coa UPG. Ambas organizacións chegaríanse a recoñecer como parte dun todo, traballando coordinadamente (...) Unha realidade pouco coñecida e de grande relevo, fronte á idea de seren exilio e interior, diante daquela recomposición, realidades sen ligazón algunha» (p. 319).

En resumo, atopámonos diante dunha completa monografía dedicada ao estudo dunha das épocas do galeguismo menos coñecida. O volume complétase cun amplo anexo gráfico e documental no cal o lector poderá consultar de primeira man moitas das fontes empregadas para a elaboración desta obra. Saudamos, pois, a aparición deste libro e agardamos que actúe como revulsivo para novas investigacións sobre a historia dos anos máis recentes do nacionalismo galego.

Nacionalismo galego aquén e alén mar. Desarticulación, resistencia e rearticulación (1936-1975)

Uxío-Breogán Diéguez Cequiel

Edicións Laiovento, 2015, 450 páxinas

Recensión publicada na revista Grial, nº 208, outubro-decembro de 2015, p. 96-97 (ver)

DOMINGO FONTÁN: O ROSTRO DUN PAÍS

Dezasete anos. Ese foi o tempo que lle levou a Domingo Fontán elaborar a Carta Xeométrica de Galiza, o primeiro mapa científico do noso país. Neses dezasete anos Fontán percorreu Galiza de arriba a abaixo, co que adquiriu un exhaustivo coñecemento do país e das súas xentes. El foi o primeiro en retratar fielmente a Galiza, en ofrecer o rostro preciso da nosa Terra.

Domingo Fontán (1788-1866)  foi, sen dúbida, unha das principais figuras científicas da Galiza do século XIX. Verbo del, e da súa obra, moito se ten escrito. Vén agora de se publicar a novela Fontán, obra de Marcos Calveiro, galardoada este ano co premio Repsol de narrativa breve. No libro cóntase a polifacética vida deste persoeiro, con especial dedicación á elaboración da súa Carta Xeométrica. Mais nesta novela de Calveiro Fontán tamén se nos revela como un duro profesor universitario, non moi ben considerado polos seus alumnos da Universidade de Santiago. Reflíctese tamén o seu compromiso político co liberalismo, militancia que lle trouxo non poucos problemas persoais e profesionais. Neste senso, Fontán tamén representou a Galiza no Congreso dos Deputados en varias ocasións.

A carón de Fontán aparecen outros destacados protagonistas do século XIX galego, como o ministro José María Moscoso de Altamira (1788-1854), que ocupaba a carteira de Gobernación en 1834, ano no que Fontán presentou a súa Carta Xeométrica á Raíña Gobernadora María Cristina de Borbón, viúva de Fernando VII e rexente de España durante a minoría de idade de Isabel II. Tamén Miguel Solís, xefe militar do levantamento galego de 1846 ou Antolín Faraldo, secretario da Xunta galega dese levantamento. Un acaído achegamento literario á historia de Galiza no século XIX.

Poucos personaxes hai tan literarios como Fontán na historia galega. A lectura desta novela de Marcos Calveiro lembroume o fragmento de Arredor de si onde Don Bernaldo, sentindo a proximidade da morte, pídelle ao seu sobriño Adrián Solovio que lle leve o mapa de Fontán, para poder apreixar Galiza por derradeira vez, nunhas páxinas maxistrais de Ramón Otero Pedrayo. Boa aproximación a que realiza Marcos Calveiro á figura de Domingo Fontán nunha recomendábel e moi aproveitábel novela.

DE VILACAMPA Á HABANA. MEMORIA DE JOAQUÍN DÍAZ VILLAR

A traxectoria vital de Joaquín Díaz Villar descóbrenos a historia do emigrante que, desde os postos máis baixos do mercado laboral, chega a ocupar as máis altas responsabilidades. É tamén unha historia de compromiso coa terra que o viu nacer, coas súas xentes e co seu benestar e progreso.

Joaquín Díaz Villar naceu na parroquia de Santa María de Vilacampa (O Valadouro) o 8 de abril de 1886. Chegou a Cuba en 1901, comezando a traballar como mensaxeiro nunha tenda de víveres na Habana. Traballou tamén como aprendiz de dependente na sedaría La Época, pasando en 1905 ao comercio El Encanto. Estes almacéns, fundados polos emigrantes asturianos José Solís e Aquilino Entrialgo, chegarían a ser os máis importantes de toda Cuba. Co tempo, Díaz Villar remataría por ocupar altos cargos á fronte desta empresa, chegando en 1948 a desempeñar a presidencia do seu consello de administración.

A participación de Joaquín Díaz Villar como membro da colectividade foi moi intensa. Membro da xunta directiva do Centro de Dependientes de La Habana. Integrante da dirección do Centro Gallego da Habana. Membro da directiva da sociedade El Valle de Oro.

Díaz Villar foi un importante benefactor da súa parroquia natal. Grazas á súa axuda puido restaurarse a igrexa parroquial. Así, en 1949 viaxa a Vilacampa para asistir á inauguración das obras do templo. Por orde do bispo de Mondoñedo colocouse unha placa na igrexa parroquial como agradecemento ao seu labor. Por outra parte, a partir de 1949 custeou na súa totalidade os estudos dun neno de Vilacampa no Seminario de Mondoñedo.

Porén, a súa actividade en prol do Valadouro sería aínda máis ampla. O 15 de marzo de 1954 foi elixido como presidente dunha comisión encargada de recadar fondos para a torre e o reloxo da igrexa de Ferreira do Valadouro. Desta comisión formaban parte relevantes membros da colectividade valadouresa da Habana, tales como Eduardo Pernas Orol, Saladino Reigosa Sampayo, José Manuel Lamelas Ladra ou Eladio Chantres.

En 1955 foi obxecto dunha homenaxe nos xardíns de La Tropical ao se cumpriren os cincuenta anos de traballo en El Encanto. Por outra parte, o 6 de setembro de 1956 Díaz Villar recibiu a homenaxe dos seus veciños do Valadouro no Hotel Asturias de Ferreira, no marco das Festas do Oito dese ano. Tres días despois, o 9 de setembro, era obxecto da homenaxe dos seus paisanos de Vilacampa, os cales lle dedicaron un busto de mármore polas súas doazóns á parroquia, busto que aínda hoxe podemos atopar a carón da igrexa parroquial de Vilacampa. Os recoñecementos tamén se estenderon ao ámbito oficial, pois en 1957 foi condecorado polo Goberno español coa Cruz de Isabel a Católica

Non obstante, El Encanto tivo un duro final, pois foi incautado polo goberno revolucionario asentado en Cuba desde 1959. Joaquín Díaz Villar, xunto coa súa familia, partiu cara ao exilio en Miami onde falecería.

[Artigo publicado en A Mariña-El Progreso, 8 de setembro de 2015, páxina 4]

O ESTATUTO GALEGO NA II REPÚBLICA: A CONVOCATORIA DO PLEBISCITO

A Segunda República foi un tempo de esperanzas. Houbo unha clara vontade de rachar co pasado, tamén no tocante á dinámica territorial. En Galiza os galeguistas, desexando crebar coas estruturas do centralismo da monarquía, axiña comezaron a deseñar un réxime autonómico, que pasaba pola presentación dun Estatuto de amplas competencias para unha República que, coidaban, sería federal.

Ora ben, a Constitución da II República, sancionada en decembro de 1931, estabeleceu un Estado integral, compatíbel coa autonomía dos territorios que o solicitasen. Seguindo a filosofía constitucional da República de Weimar alemá, os lexisladores republicanos pensaron nunhas condicións moi duras para o acceso á autonomía. Por que? Crían que só deste xeito se faría unha inequívoca declaración de vontade autonomista.

En efecto, o artigo 12 de Constitución estabelecía que a autonomía tiña que ser solicitada pola maioría dos concellos da rexión ou, no seu defecto, polos municipios que representasen as dúas terceiras partes do censo electoral. Galiza cumpriu con este requisito en 1932. Nunha asemblea de concellos, celebrada en Santiago de Compostela entre os días 17 e 19 de decembro de 1932, aprobouse o proxecto de Estatuto.

Un segundo trámite esixido pola Constitución era que o proxecto estatutario tiña que ser sometido a referendo. E, desde logo, non era un requisito menor, senón o máis complicado. Para que o Estatuto puidese ser aprobado a Constitución esixía os votos positivos das dúas terceiras partes do electores inscritos no censo. Nótese que non se trataba das dúas terceiras partes dos votos emitidos, senón das dúas terceiras partes do total dos electores, polo que á necesidade de moitos votos favorábeis, esixíase tamén unha elevada participación. A idea era que o territorio que aspiraba á autonomía fixese unha gran declaración de intencións, mais esta gran esixencia levaba implícita a necesidade da corrupción electoral. No futuro, as grandes cifras de votos positivos acadados, non só no plebiscito galego, tamén nos casos vasco e catalán, demostrarían este feito.

Redactado o proxecto de Estatuto, o Comité Central de Autonomía lanzouse a acadar do goberno da República o permiso para a convocatoria do plebiscito. Este Comité, creado na asemblea de concellos e formado polos presidentes das Deputacións, os alcaldes das principais cidades e representantes do partidos políticos, foi o valedor da causa da autonomía galega desde este momento. Non obstante, o goberno da República –e Santiago Casares Quiroga en particular− retrasou canto puido a concesión do Decreto que lle permitira ao Comité convocar o plebiscito. Finalmente, a Gaceta de Madrid publicou o devandito Decreto o 31 de maio de 1933. (Consultar)

Grazas ás competencias que lle confería este Decreto, o Comité Central de Autonomía fixou como data do plebiscito do Estatuto galego o 17 de decembro de 1933. Ora ben, a viraxe da situación política, coa vitoria das dereitas nas eleccións do 19 de novembro de 1933, levou ao Comité a suspender a celebración do plebiscito. Cal foi a razón? Ao non contar cun decidido apoio político, o Comité decidiu anular a celebración do plebiscito, pois de triunfar o voto negativo, e segundo a letra da Constitución, habería que esperar cinco anos para poder convocalo de novo. Había que agardar, pois, tempos mellores. Cando a situación mudou, en febreiro de 1936, coa vitoria da Fronte Popular, o Comité puido retomar os seus traballos e convocar o plebiscito para o 28 de xuño de 1936. Unha vez pasado o trámite do plebiscito tan só quedaba un último obstáculo: o Estatuto tiña que ser aprobado polas Cortes da República. E por ese camiño se avanzaba cando uns militares facciosos decidiron mudar de vez a historia de España e de Galiza. O Estatuto quedaba frustrado, a súa memoria e o seu legado non.

[Murguía, Revista Galega de Historia, número 31, xaneiro-xuño de 2015, p. 9-10]

LEMBRANDO A JUAN R. ÁLVAREZ

Na memoria colectiva permanecen as grandes fortunas da emigración. Imos lembrar hoxe a vida de Juan R. Álvarez, un deses homes que fixo as Américas. Primeiro en Madrid e máis tarde na Habana traballou e prosperou sen por iso esquecer nunca a súa terra natal: O Valadouro. Achegámonos ao seu percurso vital.

Juan R. Álvarez naceu na parroquia de Santo Tomé de Recaré (O Valadouro) o 9 de xaneiro de 1880. Fillo de labregos acomodados, na Preceptoría de Ferreira do Valadouro estudou Latín e Humanidades durante tres anos. En 1893 ingresou no Seminiario Cociliar de Santa Catalina de Mondoñedo para seguir estudos eclesiásticos.

Non obstante, o noso protagonista non chegou a concluír a carreira sacerdotal. Así, marchou a Madrid para se dedicar ao comercio, ocupación que desenvolvería o resto da súa vida. Comezou a traballar nunha xoiaría da Carrera de San Jerónimo, negocio do que chegaría a ser socio. Na capital de España comezaría a súa actividade societaria, pois foi membro do Centro Gallego de Madrid. No entanto, Juan R. Álvarez non esquecía O Valadouro. En efecto, en Ferreira foi cofundador do xornal El Valle de Oro, medio a través do cal denunciou ás persoas que se enriquecían co tráfico migratorio.

En 1906 trasladouse a Cuba, pertencendo desde ese mesmo ano ao Centro Gallego da Habana. Na primeira institución mutual dos galegos de Cuba Juan R. Álvarez desempeñou postos de responsabilidade, chegando en 1917 a ser elixido como vicepresidente da comisión executiva. Estivo entre os fundadores da sociedade de instrución El Valle de Oro, entidade da que ocupou o cargo de vicesecretario da primeira xunta directiva. En 1915 foi elixido sétimo presidente de El Valle de Oro. Esta entidade, creada en 1907, tiña por obxectivo fundamental o fomento da instrución nas parroquias dos concellos do Valadouro e Alfoz. Permanecería como presidente até 1924 cando foi substituído por outro dos líderes que marcaron a vida desta sociedade: Ramón Canoura Fernández. Juan R. Álvarez pertenceu tamén a outras entidades. Así, foi secretario fundador do Comité Representativo de las Sociedades Gallegas de Instrucción, entidade que pretendía agrupar ás sociedades microterritoriais da habana. Membro da Asociación Iniciadora y Protectora de la Real Academia Gallega e da Sociedade de Beneficencia de Naturales de Galicia.

En 1922 foi elixido como conselleiro da Caja de Ahorros y Banco Gallego do Centro Gallego da Habana. Foi elixido como consiliario da directiva da Sociedad de Beneficencia de Naturales de Galicia para o período 1924/1925, repetindo nese cargo en anos posteriores.

Profesionalmente en Cuba dedicábase ao comercio, sendo importador, entre outros produtos, dos reloxos Lohengrin. Antes de se estabelecer pola súa conta, formaba parte da razón social Santos y Álvarez. Juan R. Álvarez faleceu na Habana en marzo de 1932.

Artigo publicado en A Mariña-El Progreso, 31 de maio de 2015, páxina 9

¿MÁS SE PERDIÓ EN CUBA?

A literatura sempre foi unha fonte moi aproveitábel para os historiadores. Novelas e relatos achégannos a épocas pretéritas e ofrécennos a posibilidade de apreciar como eran e como pensaban as sociedades pasadas, acadando unha empatía da que moitas veces non somos quen os historiadores. Neste senso, as obras de tres escritores cubanos son de particular importancia para coñecer o paso da vida colonial á vida independente. Como mudou (ou non) a sociedade cubana no paso do século XIX ao século XX. Miguel de Carrión (1875-1929) foi un dos principais representantes da novela naturalista en Cuba, movemento literario que ten na illa caribeña unha maior prolongación no tempo que en Europa. En Las honradas (1918) e Las impuras (1919) Carrión retratou a sociedade habaneira a cabalo entre dous séculos. De non menor importancia foi Jesús Castellanos (1879-1912), que obtivo o primeiro premio dos Xogos Florais do Ateneo da Habana coa súa novela La conjura (1909).

Non obstante, en quen queremos deternos é en Carlos Loveira (1882-1928) e na súa novela Generales y doctores (1920). Loveira –de pai galego como ben delata o seu apelido− presentounos neste romance á xeración que transformou Cuba nun país independente, cos seus vicios e as súas virtudes. Pero esta narración non é só de particular valor para a historiografía cubana, senón que Loveira tamén debuxou aos españois –galegos moitos deles− que loitaron para que Cuba seguira sendo parte de España, e tamén dos que alí foron enviados como carne de canón para defender uns privilexios que só beneficiaban a uns poucos. Así, reproducimos a continuación un fragmento desta novela particularmente elocuente:

«¡Pobres, pobres quintos! Atolondrados por un cruel mazazo del destino, venían a la caza del negro Maceo, el coco terrible, no sabían ellos a ciencia cierta por qué ni para qué. Lo mandaba la reina y lo exigían deberes patrióticos que ellos no entendían muy bien, y de los cuales se les hablaba en las arengas y en los papeles. ¡Pobres, pobres galleguitos que venían a caer, ignominiosamente, en la tumba anónima de los combates, a quedar rezagados en los caminos, agonizando del vómito, bajo un sol de fuego, rabiando de sed y de desesperación, para luego servir de pasto a las tiñosas, o ser enterrados por compañías en la fosa común, en la tierra ingrata de los cementerios desolados, a mil leguas de los suyos! Y todo para mantener el monopolio de una burocracia ladrona, de unos mercaderes sórdidos y desalmados, de la infame política de los Cánovas y comparsa, de un régimen colonial en el que, desde el último carabinero de aduana hasta el capitán general, los funcionarios todos tenían un precio»

E con estes vimbios coloniais fíxose o cesto dunha Cuba independente. Deixa ver Loveira na súa novela a decepción con esa República de xenerais e doutores, que mantivo os vicios da antiga colonia, agora ademais coa vixilancia permanente dos Estados Unidos. Construíuse así unha pseudo-república, segundo a terminoloxía que empregou a historiografía cubana a partir da Revolución de 1959. En calquera caso, as páxinas desta novela lévannos aos momentos difíciles da guerra pola independencia de Cuba; cando, ademais das dificultades do conflito, das enfermidades e do clima, os soldados tiñan que ouvir os cánticos que chegaban desde a manigua sublevada:

¿Quién dice que a la castaña,

se le puede llamar fruta?

tan solo un hijo de puta

que haya nacido en España.

Guerra psicolóxica do século XIX.

LEMBRANZA DE XAN DE MASMA

Xan de Masma (Mondoñedo, 1850 - A Habana, 1900)

De entre os variados autores que dan brillo ás letras mindonienses queremos lembrar hoxe a figura de Xan de Masma. Se cadra non é un dos escritores máis coñecidos, mais non por iso deixa de ser digno de recoñecemento e, facemos fincapé na suxestión, necesitado de recuperación.

Xan de Masma, alcume literario de Patricio Delgado Luaces, naceu en Mondoñedo o 6 de agosto de 1850. Decidido valedor da causa carlista, seguía neste senso o mesmo camiño que outros mindonienses sobranceiros, á cabeza dos cales podemos situar o bispo López Borricón. A súa militancia a prol da bandeira de don Carlos VII valeulle ser encarcerado en 1872 no castelo de Santo Antón na Coruña. Posteriormente sería desterrado a Cuba, onde desenvolveu un intenso labor literario.

Na Habana participou en varias empresas xornalísticas, destacando polo seu vencello á revista Follas Novas, unha das principais publicacións dos emigrantes galegos na capital de Cuba. Sería precisamente nesta revista onde Xan de Masma publicaría por entregas a súa novela ¡A Besta!, entre 1899 e 1900. A novela de folletín foi un dos principais produtos culturais do século XIX, a este modelo de literatura recorreu tamén a prensa galega da Habana.

A novela está dividida en dúas partes. Na primeira coñecemos a Pepiña, filla de labregos de Viloalle. A moza está sometida á presión de don Policarpo, cacique que xa abusara doutras mulleres. A insistencia do vello patrón obriga a Pepiña a abandonar a súa casa e marchar ao Cadramón, nas terras do Valadouro, onde prospera como criada do crego desta parroquia. Na segunda parte do romance o autor presenta a don Pedro, heroe carlista natural do Cadramón que, tras numerosas peripecias na fronte de loita no País Vasco e no exilio de París, regresa á súa parroquia natal. Como non podía ser doutro xeito, a novela remata coa voda de Pepiña e de don Pedro.

A maioría dos críticos sitúan esta obra dentro dos parámetros da novela naturalista, hexemónica no derradeiro terzo do século XIX. Aínda así, a denuncia que fai o autor das inxustizas e das opresións sufridas polas camadas máis desfavorecidas, fai que o texto de Xan de Masma poida tamén ser considerado como un ensaio de novela socio-política. Cómpre sinalar, porén, que a redención proposta polo autor era de claro talante conservador, tal e como correspondía á súa ideoloxía tradicionalista.

Xan de Masma faleceu na Habana o 25 de abril de 1900. A el debémoslle a autoría dunha das primeiras novelas longas en lingua galega, paradoxalmente publicada ben lonxe das nosas fronteiras. Outro exemplo máis do moito que Galiza debe aos seus emigrantes, que tanto fixeron polo cultura deste país. ¡A Besta! foi reeditada pola Editorial Galaxia en 1993, polo que se atopa dispoñíbel para todos os lectores que queiran gozar dunhas fermosas páxinas do mindoniense Xan de Masma.

Artigo publicado en A Mariña-El Progreso, 26 de abril de 2015, páxina 8